ابـعاد تربیتی واقعه عـاشورا

«فکرت،‌رسانه اندیشه و آگاهی»؛ شکی نیست که زندگی هر انسانی همواره در برگیرنده‌‌ی تعاملاتی است که به سبب آن‌‌ها با دیگران ارتباط برقرار می‌‌کند. بهترین ارتباطات، روابطی است که نشات گرفته از آموزه‌‌ها و تعالیم دینی است؛ از این رو انسان نیز در راستای همین تعاملات با جامعه و روابط مناسب اجتماعی است که رشد می‌‌کند. همچنین تربیت دینی در صورتی به اهداف متعالی خویش خواهد رسید که از تعاملات انسان با سایر انسان‌‌ها غافل نباشد. یکی از مهم ترین مباحث علوم انسانی مبحث تربیت است که در کتاب های مختلف آن را در ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داده‌‌اند. در واقع یکی از اهداف اصلی برانگیخته شدن انبیا به رسالت نیز مسئله تربیت است که خداوند متعال در قرآن آیات متعددی را با عنوان تزکیه آورده است. به عنوان مثال خداوند متعال در سوره بقره آیه می‌‌فرماید:«رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ؛ پروردگارا در میان آنان رسولی از خودشان برانگیز که بر آنان تلاوت آیات تو کند و آنان را علم کتاب و حکمت بیاموز و روانشان را پاک و منزه سازد، که تو بر هر کار که خواهی قدرت و علم کامل داری.»[1] انسان تنها مخلوقی است که بیشترین نیاز به مسئله تربیت دارد و برای به کمال رسیدن در بحث تربیت از استعدادهای بالایی برخوردار است و این استعداد زمانی شکوفا می‌‌شود و انسان را به کمال مطلوب می‌‌رساند که مربیانی باشد و این شخص را به جایگاه انسانی خود برسانند، تا جایی که اگر وجود مربیان از سر راه او برداشته شود به کمال نمی‌‌رسد. در نتیجه اگر انسان تربیت شود و در شاه را انسانیت و کمال قرار گیرد آنچنان اوج می‌‌گیرد که قله‌‌های سعادت را به راحتی فتح می‌‌کند و تا بلندای آسمان انسانیت به پرواز در می‌‌آید.

مکتب عاشورا و قیام ایشان یکی از الگوهای تربیتی مکتب اسلام است و یکی از آثار آن مساله ی تربیت و اخلاقی زیستن انسان‌‌هاست. صحرای کربلا و واقعه عاشورا در لحظه لحظه‌‌ی آن درس‌‌های اخلاقی و تربیتی زیادی دارد این مکتب راهنمای انسان‌‌‌‌ها تا روز قیامت خواهد بود؛ چون امام حسین(ع) انسان‌‌ها را به سوی تربیت و اخلاق نیک فرا می‌‌‌‌خواند، و مکتب سرخ عاشورا بهترین الگو برای همگان خصوصاً شیعیان است. مکتب سید الشهدا(ع) دنباله‌‌ی مکتب پیامبر است که مهم‌ترین هدف آن طبق فرموده‌‌ی خود حضرت: «به کمال رساندن مکارم اخلاق و تربیت انسان هاست.»[2]

نهضت امام حسین(ع) آثار تربیتی ویژه‌‌ای دارد، چون آن حضرت برای ترویج حق پرستی قیام کرد و جان عزیز خودش را در این راه فدا کرد این فدا شدن و این شهادت طلبی استعدادهای پنهان افراد و ملت ها را بیدار کرد و برای همیشه درس آموز آزادی و تربیت اخلاقی برای آدمیان شد. حادثه عاشورا منبع ارزشمندی برای دستیابی به مسائل تربیتی همچون؛ ایثار، وفاداری، عزتمندی، حجاب و عفاف است. واقعه عاشورا یکی از حوادث مهم تاریخ اسلام و تاریخ بشر و ما در اینجا به بررسی ابعاد تربیتی واقعه عاشورا می‌‌پردازیم و این مسئله را در سه بعد فردی، خانوادگی و اجتماعی بررسی می‌‌کنیم.

ابعاد تربیتی واقعه عاشورا در بُعد فردی

انسان موجودی است که از ابعاد گوناگون برخوردار است، تربیت نیز همین‌‌گونه می‌‌باشد که دارای ابعاد گوناگونی است که یکی از آن‌‌ها بعد فردی می‌‌باشد که بسیار مهم و اثرگذار است. ارزش هر انسانی به کمالات و صفات روحی او است و واضح است که جایگاه اجتماعی و نفوذ معنوی هر فرد از همان کمالات و صفات او گرفته شده است. امام حسین(ع) علاوه بر جایگاه بلند خانوادگی و مذهبی از نظر خصوصیات انسانی نیز شخصیتی بی‌‌نظیر بود، شهید مطهری(ره) در مورد ایشان می‌‌فرمایند: «ایشان یک سوژه بی‌نظیر است در اسلام از نظر تجدد حیات اخلاقی و اجتماعی در اسلام، از نظر برانگیختن احساسات انقلابی و حماسی و همین‌طور از نظر ایجاد و تکوین شخصیت.»[3]

از آثار تربیتی واقعه عاشورا در بعد فردی می‌‌توان به چند مورد از آن‌‌ها اشاره کرد:

• اخلاص و خدامحوری

در پیشگاه خداوند متعال تنها اعمالی ارزش دارد که با اخلاص و رضایت خداوند همراه باشد و آن چیزی که هم به افکار رنگ جاودانگی می‌‌بخشد اخلاص و انجام عمل برای تقرب به ذات خداوند می‌‌باشد. خداوند خود از بندگانش خواست که کارها را فقط برای رضای او انجام دهند؛ در سوره بقره می‌‌فرمایند: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ؛ رنگ الهی بگیرید و چه چیزی از رنگ الهی نیکوتر است.»[4] اگر هدف تنها خدا باشد و انگیزه الهی تمام کارها و حتی کارهای مادی همچون خوردن و پوشاندن و مسافرت و دیدار و تحصیل همه معنوی می‌‌شود، ولی اگر هدف مادی و دنیایی باشد، گاهی مقدس‌‌ترین کارها از ارزش می‌‌افتد؛ اولی نهایت بهره است و دومی نهایت زبان.

با اندک توجه به زندگی امام حسین(ع) و یاران ایشان به وضوح دیده می‌‌شود که یکی از بارزترین ویژگی و اوصاف آن‌‌ها این است که در تمام زندگی، گفتار، کردار و ورفتارشان به ویژه خود حضرت طبق رضایت حضرت حق و در مسیر الهی بود. در هنگام قیام فرمودند: «بارخدایا تو می‌‌دانی آن چه از ما سر زد، رقابت برای دستیابی به سلطنت و آرزوی زیادکردن کالای بی‌ارزش دنیا نبوده است؛ بلکه برای این بوده که نشانه‌‌های دین تو را افراشته ببینیم و اصلاح را در شهرهایت آشکار سازیم و بندگان ستم‌دیده‌ات امنیت یابند و… . »[5] و حتی زمانی که هم تیر به سینه‌ی مبارکشان اصابت کرد فرمودند: «به نام خدا و به یاد خدا و در راه خدا و بر دین رسول خدا شهید می‌‌شوم.»[6]

• تکلیف مداری

تکلیف مداری امام حسین(ع) نسبت به قیام عاشورا درسی از سیره حسینی است. در هنگام خروج از مکه در این باره فرمودند: «رضای ما اهل بیت همان رضای خداست. بر امتحان الهی صبر می‌‌کنیم و خداوند به ما اجر صابران خواهد داد.»[7] از نظر امام حسین(ع) باید برای ادای تکلیف الهی باید صبر پیشه کرد. تمام زندگی امام حسین(ع) تکلیف محور است و عمل به وظیفه برای او مهم ترین چیز است و عزت و آبروی خود را در محدوده‌‌ی دستورات الهی حفظ می‌‌کند و هیچ وقت برای دین کم نمی‌‌گذارد. رهبر معظم انقلاب اسلامی در مورد تکلیف‌مداری امام حسین(ع) و آثار تربیتی ایشان می‌‌فرمایند: «در این نهضت حسینی عرصه مبارزه‌ای وجود دارد که غیر از جنبه اجتماعی و سیاسی و حرکت انقلابی و مبارزه علنی حق و باطل است و آن نفس و باطن انسان‌‌هاست. آن جایی که ضعف‌‌ها و طمع‌‌ها، حقارت‌‌ها و شهوت‌‌ها در وجود انسان، او را از برداشتن گام‌‌های بلند باز می‌‌دارد یک صحنه جنگ است آن هم جنگی بسیار دشوار.»[8] در تمام قیام امام حسین(ع) از ابتدای این حرکت تا لحظه‌ای که در زیر شمشیر جاهلیت قرار گرفت تکلیف مداری حضرت هویدا بود که باید باید این را الگو قرار دهیم.

• ارتقاء روحیه پایداری و شجاعت

یکی از نمونه‌‌های بارز شجاعت، ایستادن در برابر دشمنان دین است. آن‌‌جا که دین و ایمان در خطر است باید برای دفاع ایستاد، اگر چه به کشته شدن و مرگ عزیزان بی‌‌انجامد. به همین دلیل قهرمان کربلا با شجاعت تمام در برابر مرگ ایستاد؛ چون مرگ برای انسان‌‌های با معرفت نردبان ترقی است و کسی که از پیکار با دشمن ترس دارد از مرگ هراس دارد. ولی در کربلا امام حسین(ع) و یارانش به گونه‌ای تربیت شده‌اند که که مرگ را پلی برای رسیدن به محبوب خویش می‌‌دانستند و از آن هیچ گونه ترسی نداشتند. طبری به نقل از بارقی این‌گونه شجاعت امام حسین(ع) را نقل می‌‌کند: «به خدا سوگند هیچ شکست خورده‌‌ای را ندیدم که دشمن، فرزندان، اهل بیت و یارانش را کشته باشد و او آرام و استوار باشد، به خدا سوگند من هیچ کس را نه پیش از او و نه پس از او چنین شجاع و پیشگام ندیده‌‌ام.»[9] عملکرد امام حسین(ع) و یارانش این‌‌گونه پیامش را برای ما می‌‌رساند که در راه زنده کردن ارزش‌‌ها باید شجاعانه قدم برداشت و تن ناچیز را در راه هدف مقدس و ارزش‌‌ها قربانی کرد.

ابعاد تربیتی واقعه عاشورا در بُعد خانوادگی

مهم‌‌ترین عامل تربیت هر فرد، خانواده است، تربیت در خانواده به پرورش بعد عقلانی و رفتاری کودک کمک شایانی می‌‌کند. خانواده مناسب‌‌ترین محیط برای تربیت حسینی همچون راستی، ظلم ستیزی، عدالت طلبی، تعاون و ایثار است. امام حسین(ع) نیز در خانواده توازن را رعایت و همیشه بهترین الگو برای فرزندان خود بودند.

از آثار تربیتی واقعه عاشورا در بعد خانوادگی می‌‌توان به چند مورد از آن‌‌ها اشاره کرد:

• تقویت روابط اسلامی بین والدین و فرزندان

اسلام جایگاه ویژه‌‌ای را برای والدین ترسیم کرده است، در قرآن کریم هم به آن اشاره شده است است که می‌‌فرمایند: «وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا  إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا؛  و خدای تو حکم فرموده که جز او را نپرستید و درباره پدر و مادر نیکویی کنید و چنان‌‌که یکی از آن‌‌ها یا هر دو در نزد تو پیر و سالخورده شوند (که موجب رنج و زحمت تو باشند) زنهار کلمه‌ای که رنجیده خاطر شوند مگو و بر آن‌‌ها بانگ مزن و آن‌‌ها را از خود مران و با ایشان به اکرام و احترام سخن‌گو.»[10] که این آیه به جایگاه والدین، نیکی به پدر و مادر و احترام متقابل بین فرزند و والدین اشاره می‌‌کند.[11] امام حسین(ع) الگوی تربیتی خاصی برای تربیت جوانان و تقویت روابط بین والدین و فرزندان داشتند که می‌‌توان به چند مورد از امور تربیت امام در سیره رفتاری و گفتاری ایشان اشاره کرد: «زمینه‌سازی تربیت، اظهار محبت به خانواده، تشویق فرزندان در هنگام کار خوب و تربیت رفتاری و عملی آن‌‌ها اشاره کرد.»

• گسترش روحیه ایثار بین فرزندان

ایثار به معنای مقدم داشتن دیگری بر خود است چه در مسائل مالی و جانی. این روحیه از صفات ارزشمند اخلاقی است که هم در قرآن کریم و هم در روایات بیان شده است. واقعه عاشورا نقطه اوج از قله‌‌ها ایثار و شهادت در طول تاریخ تشیع به شمار می‌‌آید. برای مثال می‌‌توان از عبدالله بن حسن(ع) نام برد که با خودگذشتگی و جانفشانی در راه دفاع از حریم ولایت جانبازی کرد و زمانی که دشمن خواست ضربه ای بر پیکر مبارک امام وارد نمایند دست خود را سپر قرار دادند تا آسیبی به ایشان وارد نشود،[12]که این درسی است برای آگاهی دادن به آیندگان تا بدانند ایثار و از خودگذشتگی در راه دین و حمایت از ولایت تنها مخصوص افراد خاص و بزرگان نیست بلکه هر کس در هر سنی و مقامی می‌‌تواند در مسیر ایثار در دین قدم بردارد.

• اهمیت یافتن وظیفه‌شناسی و مسئولیت‌پذیری

از زیباترین مفاهیم عاشورا فهماندن معانی انگیرشی است یعنی اینکه انسان‌‌ها بدانند دنبال چه هستند و در زندگی چه چیزی می‌‌خواهند آن‌‌گاه به وظایف خود پی می‌‌برند و ثانیاً درصدد انجام تکالیفشان بر می‌‌آیند. حادثه عاشورا نشان داد که مسئولیت‌پذیری مختص قشر خاصی نیست و زن و مرد نمی‌‌شناسد چون زن و مرد هر دو در جامعه نقش ایفا می‌‌کنند و اگر خانواده‌‌ایی به درستی این مفهوم را دنبال کند می‌‌تواند آثار آن را در بعد و تربیت خانوادگی و اعضای خود ببینند. از ابعاد تربیتی دیگر واقعه عاشورا در بعد خانوادگی می‌‌توان به: «ترویج روحیه آزادگی، ارزش یافتن ادب، ترویج روحیه حمد و ثنای الهی و رواج روحیه همکاری بین فرزندان اشاره کرد.»

ابعاد تربیتی واقعه عاشورا در بُعد اجتماعی

فضای اجتماع به طور ناخواسته هر روز و هر لحظه در انسان اثر تربیتی دارد؛ به همین جهت ضروری است که محیط اجتماعی از آلودگی‌های اخلاقی و اعتقادی پاک و پیراسته باشد. به عهده‌ی مسئولان جامعه است که با اجرای قانون و گسترش تبلیغات مفید و تلاش‌‌های فرهنگی سازنده در حفظ فضای اجتماعی بکوشند. افراد جامعه نیز وظیفه دارند با رعایت قوانین، پایداری از حریم اخلاق و اجرای اصل بزرگ تربیت حسینی در نگهداری سلامت و قداست جامعه تلاش نمایند. امام حسین(ع) برای توجیه نهضت‌شان می‌‌فرمایند: «آیا نمی‌‌بیند که به حق عمل نمی‌‌شود و از باطل نهی می‌‌شود تا مومن از روی حقانیت به رسیدن به لقای خداوند تمایل پیدا کند.»[13] این کلام امام نشان می‌‌دهد که اگر شرایط جامعه برای عمل به امر الهی مهیا نباشد، انسان نمی‌‌تواند به سعادت برسد.

از آثار تربیتی واقعه عاشورا در بعد اجتماعی می‌‌توان به چند مورد اشاره کرد:

• رواج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر

در فضای اجتماع رواج امر به معروف و نهی از منکر اهمیت و ضروری می‌‌باشد. دین اسلام از پیروان خود می‌‌خواهد در برابر جامعه متعهد باشند و اگر گناه و ستمی دیدند سکوت نکنند و همواره مردم را به خوبی‌‌ها امر کنند. بزرگترین انگیزه قیام اباعبدالله(ع) برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر بود زیرا این دو را از ارکان دین می‌‌دانست و خود را مسئول اجرای این امر مهم می‌‌دانست و در این باره به به برادر خود فرمودند: «قیام من بر مبنای تمایلات نفسانی نیست، من به منظور طغیان و فساد و تباهی و ستم و خروج نمی‌‌کنم بلکه انگیزه‌‌ی من اصلاح امت جدم رسول خداست و هدفم امر به معروف و نهی از منکر است.»[14]

• ترویج فرهنگ عفاف و حجاب در سطح جامعه

زنان زیادی در واقعه عاشورا حضور داشتند؛ هر کدام به سهم خود شاخه‌‌هایی از تربیت را برای آیندگان به ودیعه گذاشتند. با نگاه به واقعه عاشورا متوجه می‌‌شویم که زنانی همچون حضرت زینب(س) بهترین الگو برای زنان مسلمان هستند، آن بزرگوار در عین مشارکت در حماسه ای بزرگ و ادای رسالتی خطیر، متانت و عفاف را رعایت کرده و اسوه‌‌ی همگان شدند. بعد از واقعه عاشورا بانوانی که در آن‌‌جا حضور داشتند مواظب بودند تا حریم عفاف و حجاب اهل بیت و آن چیزی که حضرت برایش قیام کردند حفظ شود. باید دقت کرد که این بانوان در سخت ترین شرایط هم عفاف و پاکدامنی خود را حفظ کردند و این درس را به همه دادند که باید شان و عفاف خود را در هر شرایطی حفظ نمایند. از دیگر آثار تربیتی در بعد اجتماعی نیز میتوان به: «سیر و تحول جامعه به سوی اخلاق انسانی، ترویج فرهنگ توبه، گسترش روحیه فداکاری اشاره کرد.»

نتیجه‌گیری

آن‌‌چه در مکتب عاشورا قابل توجه است این است که، الگوی تربیتی برای همه انسان‌ها از کودکان، زنان و جوانان، پیران و حتی غیر مسلمانان وجود دارد. لشکر امام حسین(ع) زیباترین مکتب تربیتی و اخلاقی را به وجود آورد تا همگان آن را الگویی برای خود قرار دهند. در بعد فردی واقعه عاشورا متوجه می‌شویم که امام حسین(ع) خود را برای خدایش خالص کرده است و تمام حرکات ایشان در مسیر رضای خداوند است و زمانی هم که دید جامعه در مسیر نابودی است دست به قیام زد با اینکه نتیجه ظاهری شکست ایشان بود ولی در باطن شاهد پیروزی و موفقیت ایشان هستیم. در بعد خانوادگی نتایجی که به دنبال دارد این است که شخص وقتی در فضای خانه وظیفه و تکلیف خود را دانست و آموزه های اخلاقی را در محیط خانواده آموخت و آن زمان که وارد فضای مسموم جامعه و مواجهه با ناهنجاری‌های اجتماعی شد دیگر نگرانی این که تحت تاثیر آن محیط قرار بگیرد کمتر است. و همین‌طور در بعد اجتماعی با الگوگیری از این واقعه عظیم می‌توان به آثاری از جمله سیر و تحول جامعه به سوی اخلاق انسانی، امر به معروف و نهی از منکر و همچنین گسترش عفاف و حجاب در سطح جامعه اشاره کرد که همه‌ی این‌ها نتیجه قیام امام حسین(ع) است.

در مجموع واقعه عاشورا کتابی است با عالی ترین ابعاد تربیتی که با عمل به درس‌‌های آن رشد و تعالی انسان تضمین و با استفاده از آن، جامعه به ارزشهای والای انسانی دست پیدا خواهد کرد.

* مصطفی شجاعیان، پژوهشگر فلسفه و کلام اسلامی

___________________________

منابع:

1. قرآن کریم
2. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ترجمه محمد باقر کمره‌‌ای، چاپ اول نشر کتابچی، تهران 1377ش.
3. ابن طاوس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه احمدزنجانی، چاپ اول، تهران 1348 ش.
4. حسینی موسوی، محمد بن ابی طالب، مقتل الحسین، چاپ اول، قم 1411ق.
5. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، چاپ چهارم، تهران 1407ق.
6. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، چاپ دوم، بیروت 1387ق.
7. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، چاپ دوم، قم 1404
8. حلوانی، حسین بن محمد بن نصر، نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، چاپ اول، قم 1408

پی‌نوشت:

[1] بقره 129

[2] الخصال، ج1،ص 113

[3] حماسه حسینی، ص 123

[4] بفره 138

[5] تحف العقول، ص 239

[6] لهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه مجیری ص 121

[7] نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، ص 86

[8] بیانات مقام معظم رهبری در جمع راهیان نور، 9/1/1381

[9] تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص 452

[10] اسراء 23.24

[11] کافی، ج2، ص 349

[12] لهوف علی قتلی الطفوف، ص119

[13] نزهه الناظرو تنبه الخاطر، ص 89

[14] مقتل الحسین، ج2، ص160