بازگشت به جهان فرهنگی مسجد؛ راه برون‌رفت از آسیب‌های اجتماعی

«فکرت، رسانه اندیشه و آگاهی»؛ در گذشته با ارائه موضوعی با عنوان «آسیب شناسی رویکرد تبلیغاتی در فعالیت‌های فرهنگی پس از انقلاب» از این مسئله سخن رفت که معضل بزرگ فعالیت‌های فرهنگی پسا انقلاب، معلول رویکرد تبلیغاتی و بیرونی بودن آن است. باری شیوه‌ای کم عمق و سطحی، که پای رفتن فراتر از ظاهر را ندارد و صد البته واقعیتی است روشن و آشکار که این رویکرد مانده در ظاهر، قابلیت تأمین انتظارت بزرگ فرهنگی انقلاب اسلامی را ندارد و در نوشتاری تحت‌عنوان «شناخت معیار عینی ارزیابی فعالیت‌های فرهنگی در مکتب اسلام» روشن شد که تنها این مسجد است که ظرفیت بارورسازی همه سطوح مختلف و مندرج در رویکردهای فرهنگی را دارا و از تمامی کاستی‌ها و ضعف‌هایی که در خصوص فعالیت‌های تبلیغاتی آمد، وجودش کاملاً پاک و مبرا است.

رویکردهای سه‌گانه جهان فرهنگی مسجد

سطوح مختلف جهان فرهنگی مسجد در سطوح سه‌گانه بینش‌ی، کنشی و منشی قابل بررسی است که به‌خوبی فراخنا کی خصائص فرهنگی آن را آشکار می‌سازد.

1- رویکرد بینشی

مسجد از ویژگی خاص ایجاد بینش نظام‌مند و ذهنیت حاکم برخوردار است. این امر نیز بنابر تذکر دائمی که همواره از جان مسجد می‌جوشد؛ ساکنان آن را در یک فضای مستمر از جهان‌بینی مکتبی جای می‌دهد؛ انسان که روح فرهنگ اسلامی را از عرضی بودن، ذاتی انسان مسلمان می‌کند. بینش‌ی که به ساخت شخصیت متناسب با مولفه‌های دینی منتهی می‌شود. شخصیتی که برخوردار از ثبات فکری در مواجهه با همه تلاطم‌های فرهنگی است و دارنده قدرت انتخاب، اثبات و نفی جریان‌های همگرا و واگرای فرهنگ دینی در میدان جنگ‌های بزرگ و کوچک فرهنگی و ارزشی است.

2- رویکرد منشی

فضای فرهنگی حاکم بر محیط مسجد توأم با آن بینش نظام‌مندی که از آن سخن آمد به‌گونه‌ای است که گرایش‌ها و میل‌ها و تمناها و اراده‌ها و خواستن‌های فردی را درونی و وجدانی می‌کند و به‌خوبی از انسان خود، متناسب با ساختار فرهنگی خویش، شخصیت سازی می‌کند.

3- رویکرد کنشی

سطوح پیشین نه لزوماً به‌صورت پایه‌ای که ممکن است هم‌پایه و همراه با هم انجام گیرد. خواستن‌ها و نخواستن‌های فردی را نه به‌صورت فردگرایی محض و بی‌اعتنا به هویت جمعی بلکه در ضمن یک جهت اجتماعی خاص، مطابق با حرکت هدفمند ارزش‌های دینی، با حفظ اصول خاص فکری به‌صورت فردی و اجتماعی، آگاهانه انجام می‌گیرد.

ویژیگی‌های ممتاز فرهنگی مسجد

1- اتحاد هویت فردی و اجتماعی

نخستین ویژگی که در بافت فرهنگی مسجد جلوه ممتازی به آن بخشیده، اتحاد هویت فردی و اجتماعی فرد در جهان فرهنگی آن است یعنی فرد و جامعه در این عالم فرهنگی همچون یک واحد حقیقی عمل می‌کنند و کنش فردی با حضور اجتماعی آن بیگانه نیست و به تعبیر رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم، هم خودسازی و هم جامعه سازی در این مکان مقدس به‌خوبی دست یافتنی است.

2- کیفیت‌گرایی

ساختار وجودی مسجد به‌گونه‌ای است که کمیت‌گرایی، فرصت ظهور و بروز نمی‌یابد چرا که اساس آن بر کیفیت و بهره‌وری مطلوب استوار آمده است. و این زخم کهنه فرهنگی، یارای تفوق بر امور کیفی مسجد را ندارد هر چند که ممکن است در حاشیه فعالیت‌هایی که انجام گیرد راهی بیابد؛ اما فرصت سلطه‌گری هیچ‌گاه پیدا نخواهد کرد. از این رو است که مسجد با وجود تحقق همه جانبه مؤلفه‌های شاخصش، زمینه ظهور کارهای بزرگ و ساختن انسان‌های بزرگ و پرورش جامعه بزرگ را خواهد داشت.

3- پیوستگی

از ویژگی‌های بارزی است که میزان اثربخشی جهان فرهنگی مسجد را به‌نحو فوق‌العاده‌ای بالا می‌برد. ویژگی که در عرصه‌های دیگر همچون حسینیه، مهدیه کمتر دیده‌می‌شود و ناپایداری و انقطاع زمانی آن آسیب جدی بر اثربخشی ممتد و پیوسته کنش فرهنگی وارد می‌کند. شایان‌ذکر است فرهنگ، یک جریان دائمی و پیوسته است آن‌چنان که رهبر انقلاب از آن با تعبیر هوا یاد می‌کند یعنی اگر لحظه‌ای و مقطعی قطع شد، امکان دگرگونی و واژگونی هویتی وجود دارد. بنابراین جهت تأمین این نیاز اساسی و حیاتی، ایجاب می‌کند در سیاستگذاری‌های خرد و کلان فرهنگی، جایگاهی تعیین شود که قابلیت اثربخشی دائمی و پیوسته را در انواع جنگ‌های فرهنگی را دارا باشد. از این منظر است که حتی حسینیه و مهدیه و سایر مراکز مذهبی با وجود شایستگی‌های لازم در آماده‌سازی و و ورزیدگی و چالاکی فرهنگی به‌موجب نداشتن خصیصه حیاتی پیوستگی در اثربخشی فرهنگی در مراتب دوم و سوم فعالیت‌های فرهنگی جای می‌گیرند.

مقطع زمانی فعالیت‌های فرهنگی ماه محرم و ماه مبارک رمضان نیز یک دهه و یک ماه امتداد ندارد بدین روی حداکثر اثربخشی آنها به‌دلیل محدودیت زمانی، تأمین کننده اقتضائات پیوسته و دائمی عرصه فرهنگی نیست. شایان‌ذکر است در حرکت کلان فرهنگی هیچ تنافی میان کارکرد مسجد و هیئت و حسینیه نیست؛ اما نوع انتظار از بهره‌وری آنها نتایج فرهنگی را دستخوش تغییر می‌سازد. با وجود رستاخیزهای بزرگی که در پهنه هیئت و ماه محرم برپا می‌شود؛ اما به‌دلیل عدم پیوستگی، کارآمدی کلان و بلند مدت جریان فرهنگی مسجد را ندارد هر چند مسجد و هیئت هر دو در یک راستا عمل می‌کنند؛ لکن اولویت بخشی به حسینیه و به حاشیه رفتن مسجد در کنش‌های فرهنگی و اکتفا به محدوده زمانی کوتاه حسینیه، اهداف سترگ فرهنگی را تأمین نخواهد کرد؛ منتها اگر اولویت‌بندی کارکردی مراکز دینی و فرهنگی با عطف به همه ظرفیت‌های وجودی آنها در نظر گرفته شود زمینه بارورسازی مجموع آثار فرهنگی آنها فراهم خواهد شد، بدین معنا که مسجد در کانون توجه همه فعالیت‌های دینی و فرهنگی قرار گیرد و سایر مراکز مذهبی در طول آن عمل کنند. اغراق نیست اگر ادعا شود با ترکیب چنین مراکز دینی یک انقلاب فرهنگی بزرگ رخ خواهد داد آن چنانکه انقلاب اسلامی ایران حاصل امتزاج صحیح جنبش فرهنگی مسجد با حسینیه است در این تقسیم‌کار فرهنگی، حرکت مستمر با مسجد و به اوج رساندن آن با حسینیه است.

نکته مهم دیگری که لازم می‌نماید دقت ویژه‌ای به آن افکند نوع ارتباط ارزشی پایدار میان مسجد و حسینیه است. مسجد بنابر جایگاه مستقر و مستمری که در طول لحظه‌های فرهنگی دارد؛ قوام بخش ارزش‌های متعالی است که حسینیه‌ها در پی تحقق‌بخشی به آن هستند، اما اگر این جریان متصل فرهنگی از مسجد تا حسینیه قطع شود نه ارزش‌های مستقر حفظ خواهند شد و نه ارزش‌های متعالی کامل به‌دست خواهند آمد.

4- درونی‌سازی

ویژگی ممتاز درونی‌سازی حاصل فرایند صحیح انتقال فرهنگ از سطوح بینش‌ی و منشی است که به‌صورت مستمر و پیوسته در جهان فرهنگی مسجد، انسان مسلمان را در یک جایگاه خودآگاهانه از عالم دینی قرار می‌دهد که خود سرآغاز حرکت آگاهانه در مواجهه با سایر فرهنگ‌های دیگر می‌شود که نه به التقاط میانجامد و نه در ابتذال فرهنگی فرو می‌رود آن چنانکه در بخش سطح بینش‌ی فرهنگی مسجد آمد روح فرهنگ اسلامی را از عرضی بودن، ذاتی انسان مسلمان می‌شود و جزئی از وجودش می‌گردد که بر اساس هنجارهای آن می‌نگرد و برمی‌گزیند.

5- جامعیت

آنچه مسجد را در سطح دست نیافتنی و غیر جایگزین در فعالیت‌های فرهنگی شاخص ساخته، وجود جامع آن در اثربخشی ارزش‌های دینی به‌صورت کامل و هماهنگ به همه کسانی است که در محیط آن مستقر می‌شوند. این جامعیت در فکر، اخلاق و رفتار به‌صورت فردی و اجتماعی ظاهر می‌شود.

نتیجه‌گیری

بر اساس آنچه آمد روشن می‌شود که فراگیری ساحت فرهنگی مسجد، آن‌چنان هست که از قابلیت بارورسازی همه اهداف کلان فرهنگ اسلامی برخوردار است. اساساً در میان همه مراکز دینی تنها جایگاهی است که بنابر ویژیگی‌های منحصربه‌فرد ذاتی می‌تواند ما به ازاء عینی وسعت ماهوی فرهنگ را به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی کلان و فراگیر باشد. (مهدی جمشیدی، درآمدی بر اندیشه فرهنگی آیت الله خامنه‌ای، ص 49) انسان که همه سطوح تأثیر گذار نظام‌های اجتماعی را در بر گیرد. بنابراین تا مسجد در متن فعالیت‌های فرهنگی انقلاب بازنگردد هر حرکت و جنبشی از رسیدن به بلندای آرمان‌های مقدس اسلامی، باز خواهد ماند و ناتمام و نورسیده، نرسیده و نیامده، تمام خواهد شد.

* سید محمد تقی موسوی کراماتی، نویسنده و پژوهشگر