بررسی اعتبار کتب معارف حسینی در بستر تاریخ

از غنی‌ترین معارف در اختیار ما، معارف حسینی است که بررسی اعتبار و اتقان آن از ضروریات امروز است. از همین رو، «فکرت، رسانه اندیشه و آگاهی» با حجت‌‌الاسلام دکتر رضا برنجکار، استاد تمام و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران به گفتگو نشسته است. مشروح آن در ادامه می‌آید.

* پیش از هر چیز بفرمایید که وقتی از معارف حسینی سخن می‌رود، به‌طور آشکار مقصود چیست؟

باسمه تعالی، با سلام و وقت بخیر خدمت خوانندگان محترم رسانه فکرت؛ زمانی که سخن از معارف حسینی(ع) به میان می‌‌آید، یعنی مجموعه‌‌ای از آن‌‌چیزی که از امام حسین(ع) به ما رسیده است؛ حال ممکن است فرمایشات ایشان باشد، یا عمل ایشان و یا واکنش‌‌هایی که نسبت به یک موضوع داشته‌‌اند.

* از آنجا که معارف حسینی کل میراث نوشتاری و گفتاری را درباره امام حسین(ع) و نهضت ایشان در طول تاریخ در برمی‌گیرد، آیا از طریق این معارف می‌توان به شناخت درست و دقیق نهضت حسینی پرداخت؟

این معارف برای تحلیل واقعه عاشورا کافی نیست. منطق و روش علمی در هر موضوعی و از جمله مباحث مربوط به اهل‌‌بیت(ع) این است که ما باید از همه قرائن و شواهد استفاده نماییم. حال برای بررسی یک حادثه تاریخی، روایات و صحبت‌‌های امام معصوم به تنهایی کافی نیست؛ بلکه باید موارد دیگری را نیز مد نظر قرار داد که عبارتند از:

• بررسی شرایط تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی، اندیشه‌‌ای، اجتماعی آن زمانه؛
• بررسی مبانی کلامی و فکری؛ هر شخصی که عملی انجام می‌‌دهد، آن عمل باید بر اساس اندیشه‌‌های آن شخص تفسیر شود.
• بررسی مباحث ائمه دیگر؛ ما معتقدیم که ائمه(ع) نور واحد هستند و چه‌‌بسا ممکن است مطلبی از طرف امامی بیان شود و اتفاقاً ان مطلب را امامی دیگر توضیح بیشتری بدهد و چون ما معتقدیم که آن‌‌ها نور واحد‌‌ هستند و سرمنشأ علم، معرفت و تعالیم آن‌‌ها وحی است؛ لذا به تعبیری باید مجموعه‌‌ای از آن‌‌چیزی که از معصومان(ع) به دست ما رسیده است را بررسی و تحلیل نماییم.

بنابراین سه قرینه ذکر شده به نظر می‌‌رسد که در کنار روایات، سخنان و اعمالی که از امام حسین(ع) به دست ما رسیده است، باید در کنار هم مورد بررسی قرار گیرند و عدم توجه به هرکدام، باعث صورت گرفتن تحریف می‌‌گردد و سبب می‌‌شود که واقعیت به‌‌درستی منعکس نشود. لذا ضروری است همه قواعد، داده‌‌ها و دیتاها به کار گرفته شود تا بتوانیم بر اساس آن مجموعه‌‌ی نسبتاً کامل، تحلیل و قضاوتی دقیق نماییم.

* معارف حسینی از سویه‌ها و جنبه‌های تاریخی دور شده‌اند و عناصری بر آنها غلبه کرده‌اند که ما را از آن حرکت اصیل عاشورایی دور ساخته‌اند. دلایل این امر به نظر شما چیست؟

منابع معتبر اولیه و پیشین مشخص می‌‌باشد و امروزه برخی از آن‌‌ها در اختیار ما می‌‌باشند و برخی نیز وجود ندارند. در حال حاضر کتبی وجود دارد که تألیف آن‌‌ها به قرن سوم، چهارم و پنجم بازگشت دارد؛ لکن متأسفانه می‌‌بینیم که نه‌‌تنها نوشته‌‌های تا قرن پنجم (که دوره اولیه مکتوبات حساب می‌‌شود) مورد توجه قرار نمی‌‌گیرد و حتی منابعی نیز که تا قرون ششم، هفتم، هشتم و نهم نوشته شده است (منابع درجه دوم) نیز مورد توجه واقع نمی‌‌شوند و منابعی که از قرن دهم و یازدهم به بعد نگاشته شده است و محتوای آن‌‌ها همراه با افسانه‌‌ها و مطالب غیرمستند می‌‌باشد، امروزه در سخنرانی‌‌ها، مداحی‌‌ها، نوحه‌‌خوانی‌‌ها، مقتل‌‌خوانی‌‌ها و نیز در برخی نوشته‌‌جات یافت می‌‌شود.

منابع معارف حسینی دسته‌‌بندی شده و مشخص می‌‌باشند. منابع کهن تقریباً قرن پنجم محسوب می‌‌شود و نوشته‌‌های شیخ صدوق، شیخ طوسی، شیخ مفید، سیدمرتضی و دیگران موجود می‌‌باشد و این مقتل‌‌ها در جای خود نوشته شده است و محتوای آن‌‌ها مشخص و طبقه‌‌بندی شده می‌‌باشند. لذا ما باید در تحلیل ابتدا و در درجه اول این منابع را مورد توجه قرار دهیم و در درجه دوم از قرن ششم تا قرن دهم را بررسی نماییم و در گام آخر یا درجه سوم، منابع قرن دهم تا امروز را مورد نظر داشته باشیم.

البته ناگفته نماند که اعتبار منابع درجه اول، دوم و سوم از لحاظ زمانی، یکسان نمی‌‌باشند؛ به‌‌هرحال خوب است ما یک طبقه‌‌بندی منابع بر طبق موارد زیر داشته باشیم:

• منابع کهن
• منابع متوسط
• منابع متأخر

و سپس هرکدام را به ترتیب اولویت طبقه‌‌بندی نماییم تا وقتی گزارش‌‌ها را ملاحظه می‌‌کنیم، در واقع اعتمادِ اصلی به آن گزارش‌‌های درجه اول از اهمیت بیشتری برخوردار باشد و سپس در گام‌‌های بعدی گزارش‌‌های درجه دوم و سوم. سپس زمانی‌‌که تعارضی میان گزارش‌‌ها دیدیم، آن گزارش‌‌های متقدم‌‌تر و در بین آن‌‌ها معتبرتر باید ملاک واقع گردد. البته امروزه این موارد دسته‌‌بندی شده و کارهایی صورت پذیرفته است. در دارالحدیث کتاب «شهادت‌‌نامه امام حسین علیه‌‌السلام» نگاشته شده است. هم‌‌چنین «دایرة المعارف امام حسین علیه‌‌السلام» در 14 جلد (عربی – فارسی) نیز وجود دارد. البته کارهای دیگری نیز در مؤسسه امام خمینی(ره) تحت نظر آقای پیشوایی انجام گرفته است.

بنابراین خوب است که محققین، سخنرانان و مداحان از منابع کهن‌‌تر استفاده نمایند. البته در صورتی که نمی‌‌توانند از آن‌‌ها استفاده کنند، لااقل کتبی را مطالعه نمایند که بر اساس آن‌‌ها نوشته شده است؛ همانند کتاب «شهادت‌‌نامه امام حسین علیه‌‌السلام» که توسط آیت‌‌الله ری‌‌شهری در دارالحدیث منتشر گردیده است.