توانایی معنوی زنان در سه دین ابراهیمی بر اساس متن مقدس

چکیده

همواره متفکران دین را در مقام یکی از عوامل تعیین کننده­ی چگونگی و محدوده­ی فعالیت انسان‌­ها در نظر گرفته­‌اند. این بدان معنی است که متون مقدس هر دین، بر روی پیروان آن تاثیر ویژه‌­ای نهاده و باور افراد را در خصوص توانایی­‌های خود شکل می‌­دهند. همچنین، پس از آنکه این ایراد از سوی برخی متفکران فمینیست مطرح شده که دین موجب سرکوب زنان می­‌شود، کوششی از سوی برخی دیگر از فمینیست­‌هایی که دغدغه­‌ی دینی داشتند جهت احیای جایگاه زنان با تکیه بر کتب مقدس و سنت دینی آغاز شد. از این رو، یکی از اهداف ایشان که واکاوی نقش زنان در متون دینی بوده است، مورد توجه پژوهش حاضر قرار گرفته است. این مقاله در صدد است، با مطالعه‌­ی روایات درباره­‌ی زنانی که در کتب مقدس سه دین ابراهیمی، در مقام افرادی معنوی از آنها یاد شده است، به بررسی جایگاه ایشان پرداخته و در نهایت تاثیر ایشان را بر جامعه­‌ی دینی مورد مطالعه قرار دهد.

واژگان کلیدی: ادیان ابراهیمی، جنسیت و دین، معنویت، فمینیسم دینی.

مقدمه

پیش از پرداختن به هر مطلبی، نخست می­‌باید یادآور شد که عنوان ادیان ابراهیمی به سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام اطلاق می‌­شود از آن رو که این سه دین پیشینه­‌ی سنت خود را به حضرت ابراهیم منسوب می­‌کنند. از آنجایی که پیروان ادیان ابراهیمی، جمعیت زیادی از انسان­‌ها را در طول تاریخ بشر تشکیل داده­‌اند، توجه به موضوعات مربوط به این سه دین از اهمیت فراوانی برخوردار هستند. همچنین، از آنجایی که این ادیان دارای سنت مکتوب بوده‌­اند، نخستین و اصلی­ترین مبدا هر پژوهشی درباره­‌ی آنها، از متون مقدس‌شان شروع می‌­شود چرا که باور تمامی پیروان حول محور این متون شکل می­‌گیرد.

از سوی دیگر، جایگاه زنان در ادیان یکی از مهمترین مسائلی به شمار می­‌آید که امروزه توجه متفکران و حتی الهیدانان هر دین را به خود مشغول داشته است. به ویژه، بررسی این موضوع را در کتب مقدس اهمیت فراوانی دارد، زیرا جایگاه مهم این زنان را نشان می‌­دهد که در متون مقدس حضور یافته‌­اند. با این حال، در دهه‌­های اخیر این باور در اذهان برخی پژوهشگران فمینیست شکل گرفت که دین به مثابه یکی از ابزار مهم برای سلطه بر زنان در نظر گرفته می­‌شود. در نتیجه، برای پایان بخشیدن به این سرکوب­گری دین­‌مدارانه، باید هرچه سریع­تر با آگاهی بخشی، زنان را از سیطره­ی دین رهایی بخشید تا بتوانند بدون هیچ قانون مذهبی، استعداد­های خود را در زمینه­های مختلف به ویژه، در مسائلی که دین آنها را نهی کرده است، شکوفا سازند. اما بر خلاف آنها، برخی دیگر از پژوهشگران با یادآوری این موضوع که بسیاری از زنان مومن نسبت به دین خود دلبستگی دارند، کوشش کردند تا از دین به عنوان ابزاری جهت ارتقاء جایگاه زنان بهره ببرند که بابی برای شروع مطالعات در فمینیسم دینی گشوده شد.

در این راستا، این پژوهش با بهره‌­گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد است که جایگاه معنوی زنان در متون مقدس سه دین ابراهیمی را بیان کرده و به این ترتیب این موضوع را روشن سازد که از منظر این ادیان، نه تنها امکان رشد و تعالی معنوی برای زنان وجود دارد، بلکه ایشان می­‌توانند به این واسطه مقبولیتی ویژه نزد افراد جامعه‌­ی دینی پیدا کرده و نقش برجسته‌­ای را ایفا کنند.

جایگاه معنوی زنان در عهد قدیم

«پس خدا انسان را به صورت خود آفرید، او را به صورت خدا آفرید؛ ایشان را مرد و زن آفرید.»[۲]

در عهد عتیق زنان بسیاری در انواع نقش­‌ها  ظاهر شده‌­اند و جایگاه برجسته‌­ای را در این متن مقدس به خود اختصاص داده‌­اند. اما نکته­‌ی جالب آن است که در میان این زنان، سه زن به عنوان نبیه مطرح می­‌شوند؛ میریام، دبورا و حلده. این سه زن در شرایط حساسی از تاریخ بنی‌اسرائیل به ایفای نقش پرداختند. آنها در مقام نبیه، نه تنها دارای توانایی معنوی تلقی می‌­شوند، بلکه همچون یک رهبر توانا، داور عادل و راهنمایی زیرک بر روی دیگران تاثیر نهاده‌­اند.

عهد عتیق به شخصیت میریام به طور برجسته‌­ای توجه نموده است. به عنوان خواهر بزرگتر موسی، داستان زندگی او در داستان زندگی موسی تنیده شده است. میریام پس از عبور از دریا ظاهر شد. او که در این بخش از کتاب نبیه خوانده شده، دف نواخت و به شادی پرداخت، زنان دیگر نیز چنین کردند و میریام خطاب به ایشان سرودی در ستایش خداوند خواند.[۳] پس از عبور از دریا، زنان او را چون الگویی برای تقلید یافتند چنانکه هنگام ابراز شادی میریام با او همراه شدند و میریام توانایی یک رهبر دینی را با اعتماد به نفس بسیاری از خود بروز داد. میریام داستان خود در کتاب مقدس را با نشان دادن هوشمندی و شجاعتش در مواجهه با دختر فرعون آغاز کرد و خود را دختری قهرمان جلوه داد. مقام میریام آنقدر بالاست که خداوند از طریق میکاه نبی مریم را پیامبری در کنار هارون و موسی اعلام می­‌کند.^[۴] همچنین، وفات میریام جزو معدود خاکسپاری­‌هایی است که در عهد قدیم ثبت شده است و در حالی که چهره­‌های مهم دیگر مانند همسر موسی بدون ذکر چگونگی واقعه ناپدید شدند و این امر اهمیت مقام میریام را نشان می­‌دهد.^[۵]

یکی دیگر از نبیه‌­ها که در تاریخ ملت اسرائیل تاثیرگذار بوده است دبورا نام دارد. او در زمانی که رهبری بنی‌اسرائیل را بر عهده داشت زیر درخت نخلی می‌­نشست و مردم مشکلات خودشان را نزد او بازگو می‌­کردند. مهم­ترین اتفاق در زمان رهبری او، کمک به قوای اسرائیلی جهت پیروزی بر سیسرا فرمانده قوای پادشاه کنعانی بود. او به باراق پیام خداوند را مبنی بر لشکرکشی رساند و باراق از او خواست تا همراه لشکر باشد. دبورا می‌­پذیرد اما به او می­‌گوید که در این جنگ افتخاری نصیب باراق نخواهد شد بلکه یک زن سیسرا را مغلوب می­‌کند. در طی جنگ دبورا به باراق از طرف خدا مژده­ی پیروزی می­‌داد. در نهایت سیسرا از مهلکه گریخت و به چادر زنی به نام یاعیل گریخت زیرا او همسر مردی بود که روابط دوستانه با پادشاه کنعانی داشت. یاعیل، به او پناه داد و پس از اینکه سیسرا به خواب رفت او را با میخ چادرش کشت. این چنین پیشگویی دبورا به حقیقت پیوست. (داوران، ۴) بنابراین، دبورا در مقام زنی روحانی ظاهر شد که زنان را شایسته­‌ی مقام اجتماعی بالا حتی در عرصه­‌ی سیاست می‌­دانسته است.

سومین نبیه در کتاب مقدس حلده است که او نیز نقش مهمی ایفا کرد. در زمان پادشاهی یوشیا، معبد به دستور پادشاه تعمیر می­‌شود که در طی آن کاهن اعظم کتاب تورات را پیدا کرد (ظاهرا کتاب برای مدتی در دسترس نبوده است). زمانی که کتاب برای پادشاه خوانده شد، از شدت ناراحتی لباس خود را پاره کرد و به کاهن اعظم و افراد خود گفت که از خداوند بپرسند حال که اجدادشان طبق دستورات خداوند عمل نکردند و او از آنها خشمگین است، قوم بنی اسرائیل چه کاری باید بکند؟ ایشان نزد زن نبیه‌­ای به نام حلده رفتند و او در پاسخ گفت که خداوند طبق تورات این قوم را که بت پرست شده‌اند مجازات خواهد کرد اما یوشیا از بلا دور خواهد بود و در آرامش خواهد مرد چرا که تورات را خواند و از آن اخطار متاثر گشت و نسبت به خداوند فروتن شد.[۶] حلده در نقش زنی ظاهر شده است که حتی پادشاه در تصمیم­گیری­‌های خود با باور به روحانیت این زن، از او راهنمایی می­‌خواسته است. اگر او پیام خداوند را به یوشیا انتقال نمی‌­داد، یوشیا دست به اصلاحات گسترده نظیر از بین بردن بت خانه­‌ها و مراکز فساد نمی‌­زد. بنابراین، حضور پر رنگ این نبیه در دستگاه حکومتی قابل ملاحظه است، به این گونه که پادشاه مضطرب را از جانب خداوند راهنمای کرد. اعتماد پادشاه و یک جامعه‌­ی بزرگ به زن نبیه گویای این نکته است که آنها پیش زمینه‌­ی باور به توانایی زنان در امر گرفتن و ابلاغ وحی و در واقع ارتباط با خداوند را داشته‌­اند و به این زنان احترام می­‌گذاشته‌­اند.[۷]

همانطور که ملاحظه می‌­شود، این زنان که داعیه‌­ی ارتباط با خدا را داشتند، از آنچنان مقبولیتی در جامعه­‌ی خود برخوردار بودند که در امور اجتماعی، سیاسی و جنگی از آنها مشورت گرفته می‌­شد و اعتماد کامل به پیشگویی­‌ها و سخنان آنها داشته‌­اند. این مقبولیت از آنجایی صورت­ پذیرفته است که جامعه این زنان را به عنوان نبیه، دارای توانایی معنوی بالایی دانسته‌­اند.

جایگاه معنوی زنان در عهد جدید

«دیگر نه یهودی معنی دارد نه یونانی، نه برده نه آزاد، نه مرد نه زن، فرقی نمی­‌کند؛ چرا که جمله­‌ی شما در مسیح یکی هستید.»[۸]

عیسی مسیح در جامعه­‌ای پیام خود را ابلاغ کرد که زنان در آن حضور فعال و پر رنگی نداشته­‌اند. در حالی که در میان رسولان مرد همراه عیسی مسیح، زنانی حضور داشته‌­اند که نه تنها هنگام سفر او را در بشارت پیام خود یاری می­‌داده‌­اند، بلکه از معنویت او بهره برده و از نظر روحانی ارتقا می‌­یافتند. عیسی مسیح کوشش می­‌کرد توجه مردم را به انسان دوستی تحت محبت خدا جلب کند به این دلیل خدا را پدر خواند تا خانواده‌­ای به وسعت بشریت را معرفی کند.[۹] در این بخش، به زنانی اشاره می‌­شود که از منظر اناجیل، توانایی خود را در امور معنوی نشان داده‌­اند.

پیش از هر زن دیگری، نام مریم، مادر عیسی مسیح، همچون نگینی بر راس زنان در مقام توانایی معنوی و برقراری ارتباط با امر قدسی می‌درخشد. از این رو، مریم جایگاه ویژه­ای را در الهیات مسیحی به خود اختصاص داده، چنانکه در تعالیم کلیسای کاتولیک، مریم دارای قداست مطلق معرفی شده است.[۱۰] مریم نه تنها در روایات هر چهار انجیل رسمی حضور داشته است، بلکه در اعمال رسولان و مکاشفه‌ی یوحنا نیز به او اشاره شده است. برجسته‌­ترین نقش مریم در عهد جدید را می­‌توان در انجیل به روایت لوقا یافت. لوقا ماجرای بارداری مریم توسط روح­القدس و تولد معجزه ­آسای عیسی مسیح را با جزئیات فراوان نقل کرده است.[۱۱] مریم در این انجیل، زنی شجاع به تصویر کشیده شده است، که به دلیل قدرت روحی و معنویت فوق­العاده‌­اش، چنین موقعیت ارزشمندی از جانب خداوند به او اعطاء شده است.

در میان زنان همراه عیسی که در حتی عرفان مسیحی به عنوان یک زن اثرگذار بوده‌­اند، می‌­توان دو خواهر به نام­‌های به مریم و مارتا اشاره کرد که عیسی مسیح مدتی نزد آنها به سر برد و حتی برادر ایشان را که مرده بود، زنده کرد. در انجیل به روایت لوقا آمده است، هنگامی که مارتا به پذیرایی از عیسی و یارانش می‌پرداخت، مریم به سخنان عیسی در حالی که کنار پاهای او نشسته بود گوش فرا می‌­داد و به خواهر خود کمکی نمی‌­کرد. مارتا از اینکه مریم به یاری او نیامده بود، آزرده شد و نزد عیسی مسیح رفت و از خواست تا به مریم درباره کمک به خواهرش تذکری بدهد. اما عیسی پاسخ داد که مریم برترین سهم را برگزیده که از او ستانده نخواهد شد.[۱۲] این دو خواهر در عرفان مسیحی نماد عمل و نظر شدند که عرفای بسیاری درباره‌ی هماهنگی آنها سخن گفته‌­اند.[۱۳]

افزون بر این، در هر چهار انجیل، از زنانی نام برده شده است که نه تنها شاهد رستاخیز عیسی بوده‌­اند، بلکه هم فرشتگان را ملاقات کرده و با آنها با گفتگو پرداخته و هم عیسی مسیح پس از رستاخیز این زنان را دیده و به آنها ماموریت ابلاغ پیام خود به دیگر رسولان مرد را واگذار کرده است. زنانی که بر اساس چهار انجیل شاهد چنین واقعه‌­ای بودند عبارتند از؛ مریم مادر عیسی، خاله­‌ی عیسی، مریم زن کلوپا، مریم مجدلیه، جوآنا همسر یوزا، سوسن، سالومه، مادر یعقوب و یوسف و مادر یعقوب و یوحنای زبدی.[۱۴] این روایات بیانگر این امر مهم است که از نظر نویسندگان اناجیل، زنان توانایی معنوی بالایی داشته و می‌­توانسته‌­اند با امور قدسی ارتباط برقرار کنند.

جایگاه معنوی زنان در قرآن

«هر کس از مرد یا زن کار شایسته کند و مؤمن باشد قطعا او را با زندگى پاکیزه‌‏­اى حیات بخشیم و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام می‌‏­دادند پاداش خواهیم داد.»[۱۵]

مسلمانان قرآن را سخن خداوند می­‌دانند که مستقیما انسان را مورد خطاب قرار داده است. آیات قرآن نیز عموما با عباراتی نظیر «یا ایها الناس» و «یا ایها الذین آمنوا»، تمام انسان­‌ها و مومنان، اعم از مرد و زن را به عنوان مخاطبان خود می­‌شناسد. بنابراین، زنان از نظر قرآن، گروهی هستند که در جامعه‌­ی دینی حضوری فعال داشته و در ایمان و عمل همچون مردان می­‌بایست ثابت قدم باشند.

یک نکته‌­ی حائز اهمیت آن است که از منظر قرآن، مرد و زن دارای سرشتی یکسان هستند چرا که خداوند در خصوص آفرینش بیان داشته است که «همه­‌ی شما را از یک پدر آفریدیم و جفت آن پدر را از جنس خود او قرار دادیم.»[۱۶] بنابراین، زن در آفرینش از مرد پایین­تر نیست بلکه از یک جنس سرشته شده‌­اند.[۱۷] با توجه به این نگرش، زنانی که در قرآن مطرح می‌­شوند، می‌­توانند راه معنوی را در پیش گیرند یا خلاف آن عمل کنند و در این زمینه تفاوتی با مردان ندارند.

قرآن نسبت به سرنوشت زنانی که راه معنویت را برگزیدند بی­تفاوت نیست. برای مثال یک سوره به نام زنی ممتاز در تاریخ دو دین مسیحیت و اسلام اختصاص داده شده است. سوره­‌ی مریم بیانگر اهمیت جایگاه بالایی است که خداوند هنگام بیان سرنوشت عیسی مسیح، برای شخص مریم در نظر می­‌گیرد. ملاک خداوند مطابق قرآن، پرهیزگاری فرد، صرف نظر از جنسیت اوست.[۱۸] شاهد مثال این موضوع آنجاست که خداوند حتی آسیه و مریم را به واسطه‌­ی وارستگی و تقوایشان الگوی مردان و زنان مومن می‌­داند: «و براى کسانى که ایمان آورده‏­‌اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشت‏ خانه‏­‌اى برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان. و مریم دخت عمران را همان کسى که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتاب‌هاى او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود.»[۱۹] همچنین، در دو آیه‌­ی دیگر، خداوند مریم را آیه­‌ی الهی معرفی می­‌کند[۲۰] بدین ­ترتیب، خداوند یک زن را به واسطه­‌ی معنویتی که دارد، نشانه‌­ای نیکو نه فقط برای مومنان زن بلکه برای تمامی جهانیان معرفی می‌­کند.

اما موضوع مورد بحث در این تحقیق، ارتباط زنان به صورت مخصوص با خداست. با توجه به آیات قرآن، چنین امکانی برای زنان فراهم است. در سوره­‌ی طه، هنگام سخن گفتن خدا با موسی، خداوند یکی از زنانی که به او وحی کرده است را مادر موسی معرفی می­‌کند: « آن هنگام که به مادرت وحی مهمی نمودیم. که کودک خود را در صندوقی گذار و به دریا افکن و باید که امواج دریا کودک را به ساحل رساند تا دشمن من و دشمن او، از دریا طفل را برگیرد …»[۲۱] دیگر زنی که مخاطب وحی خدا قرار گرفت، مریم بود که در قرآن صراحتا بیان شده است: « ای مریم! فروتنانه از پروردگارت فرمانبرداری کن و سجده به جای آور و با رکوع کنندگان رکوع کن.»[۲۲] حتی مریم به دلیل این ویژگی خاص خود که توانایی سخن گفتن با فرشتگان را داشت،[۲۳] در سنت اسلامی محدثه نامیده شده‌­است.[۲۴] با توجه به این دو مورد، می‌­توان ملاحظه کرد که از منظر قرآن، زنان همچون مردان توانایی دریافت وحی، و در واقع ارتباط مستقیم با خداوند را دارند.

نتیجه

نخست باید یادآور شد که کتب مقدس، باور پیروان هر دین را به صورت عمیقی شکل می­‌دهند. بنابراین، هنگامی که متن مقدس با نام بردن از برخی زنان شناخته شده، تصریح می‌­دارد که این زنان توانایی معنوی بالایی داشته و امکان برقراری ارتباط با امر قدسی برای ایشان برقرار است، زنان مومن با الگو گرفتن از آن­ها برای ارتقای سطح معنویت خود کوشش می­‌کنند. این امر از آن جهت حائز اهمیت است که این زنان با توانایی روحانی بالای خود مجال حضور برجسته‌­تری را در جامعه­‌ی دینی پیدا کرده و از مقبولیت ویژه‌­ای در طول تاریخ نزد بزرگان برخوردار می‌­شوند. این جایگاه تا آن حد مهم است که سخنان و سیره‌­ی زندگی این زنان اسوه­‌ی تمامی پیروان، حتی مردان می‌­شود. در نهایت این موضوع می­‌تواند برای متفکران فمینیسم دینی کاربرد بسیاری داشته باشد.

از سوی دیگر می­‌توان این موضوع را در حوزه­ی گفتگوی ادیان مطرح ساخت که امروزه از ارزش و اهمیت فراوانی برخوردار است. در جهان امروز، بحث گفتگو و تکیه بر مشترکات میان پیروان ادیان بسیار مورد توجه قرار گرفته است، چراکه باعث برقراری تفاهم و تسامح در جامعه می‌شود که این امر مهم یکی از اهداف ادیان به شمار می‌­آید. در این خصوص، بررسی جایگاه معنوی زنان در متون مقدس ادیان ابراهیمی، فرصت ایجاد مفاهمه میان مومنان این ادیان که از خاستگاه مشترکی برخاسته‌­اند، به خوبی فراهم می­‌آید. همانگونه که قابل ملاحظه است، زنان نامداری که در قرآن از آن­ها یاد شده است، در دو سنت یهودی و مسیحی نیز حضور داشته‌­اند. بنابراین، می­‌توان با تکیه بر این امر مشترک، زمینه را برای گفتگوی دوستانه میان پیروان ادیان ابراهیمی ایجاد کرد.

منابع:

قرآن کریم

کتاب مقدس

ـــــــ، تعالیم کلیسای کاتولیک، مترجمان: احمدرضا مفتاح، حسین سلیمانی، حسن قنبری، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۳.

حیدری، احمد، بزرگ زنان صدر اسلام، قم: زمزم هدایت، ۱۳۸۳.

ردلر، شارلوت، «عمل و نظر»، درباره­ی عرفان مسیحی؛ مقالاتی از برنارد مک گین و دیگران ، ترجمه­ی محمد صبائی، تهران: ققنوس، ۱۳۹۷.

کونگ، هانس، زن در مسیحیت، ترجمه­ی طیبه مقدم و حمید بخشنده، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۹.

مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا، ۱۳۷۰.

Davidson, Joan, “Modern Feminism, Religious Pluralism, and Scripture”, Journal of the Adventist Theological Society, Vol. 10, 1999.

Palmer, Sarah, “Recovering Female Authors of the Bible”, Studia Antiqua, Vol. 15, no. 1, 2016.

پی‌نوشت:

نویسنده:مریم السادات سیاهپوش، دانشجوی دکتری رشته ادیان و عرفان، دانشکده­ی حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

[۲] آفرینش، ۱: ۲۷.

[۳] خروج، ۲۰: ۱۵- ۲۱.

[۴] میکاه، ۶:۴.

[۵] Davidson, Joan, “Modern Feminism, Religious Pluralism, and Scripture”, Journal of the Adventist Theological Society, Vol. 10, 1999, p. 422.

[۶] دوم پادشاهان، ۲۲.

[۷] Palmer, Sarah, “Recovering Female Authors of the Bible”, Studia Antiqua, Vol. 15, no. 1, 2016, p.15.

[۸] غلاطیان ۲۸:۳.

[۹] کونگ، هانس، زن در مسیحیت، ترجمه­ی طیبه مقدم و حمید بخشنده، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۹، ص. ۱۹.

[۱۰] تعالیم کلیسای کاتولیک، مترجمان: احمدرضا مفتاح، حسین سلیمانی، حسن قنبری، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۳، ص. ۱۶۷.

[۱۱] لوقا، ۱: ۲۶-۵۶.

[۱۲] لوقا، ۱۰: ۳۸- ۴۲.

[۱۳] ردلر، شارلوت، «عمل و نظر»، درباره­ی عرفان مسیحی؛ مقالاتی از برنارد مک گین و دیگران ، ترجمه­ی محمد صبائی، تهران: ققنوس، ۱۳۹۷، ص. ۸۲.

^[۱۴] متی، ۲۷: ۵۵-۵۶. مرقس، ۱۵: ۴۰-۴۱. لوقا، ۸: ۱-۳. یوحنا، ۱۹: ۲۵.

[۱۵] نحل، ۹۷.

[۱۶] نساء، ۱.

[۱۷] مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا، ۱۳۷۰، ص. ۱۴۷.

[۱۸] حجرات، ۱۳.

[۱۹] تحریم، ۱۱-۱۲.

[۲۰] مومنون، ۵۰ و انبیاء، ۹۱.

[۲۱] طه ۳۹-۳۹.

[۲۲] آل عمران، ۴۳.

[۲۳] از منظر قرآن مریم در تماس مداوم با فرشتگان و امور قدسی بوده است. هرگاه زکریا بر او وارد می­شده است، مریم را غرق نعمات الهی می­یافت که از جانب خداوند بوده است (آل عمران، ۳۷ ). همچنین، مریم هنگام باردار شدن عیسی، با جبرئیل که یکی از فرشتگان مقرب است به گفتگو پرداخت (آل عمران، ۳۵ـ ۳۷).

[۲۴] حیدری، احمد، بزرگ زنان صدر اسلام، قم: زمزم هدایت، ۱۳۸۳، ص. ۳۷.