حقوق متقابل دولت و ملت در مردم سالاری دینی (بخش سوم)

جایگاه مردم در نظام اسلامی

اوصافی را که تا اینجا برشمردیم، ویژگی‌های ملتی آزاد، مصمم و آگاه است که به حکومت اسلامی رأی می‌دهند. چنین مردمی که سازندگان بنا و طراح حکومت اسلامی هستند، حقوق بالایی دارند. این نکته را از نظر دور نداریم که سخن از مشروع بودن حاکم نیست؛ بلکه سخن از بیعت مردمی مسلمان با حاکم الهی است؛ آنان به سبب آگاهی از بر حق بودن احکام الهی، خواستار اجرای آنها در حکومت خود هستند؛ البته این احکام برای اجرا به تطابق با نیازهای جامعه و برنامه ریزی نیاز دارند. به تعبیر دیگر، در نظام اسلامی اگر بنا باشد احکام اسلامی اجرا شود، از یک سو باید جامعه را شناخت و از دیگر سو احکام را بنا به نیاز جامعه به اجرا در آورد.

بنابراین، پس از رأی مردم به نظام اسلامی و بیعتشان با ولی جامعه، باید به سمت تدوین و اجرای قوانین الهی رفت؛ یعنی نظام حکومتی را طراحی کرد، برای مناصب آن مجریان و اداره کنندگانی را برگزید. برای اجرای احکام الهی، قوانین اجرایی را تبیین کرد و در یک کلام حکومتی را بر پا ساخت. اینجا پای حقوق مردم رأی دهنده به نظام اسلامی پیش می‌آید و ما بر آنیم که حقوق چنین مردمی را از دید امام خمینی (رضی الله عنه) ارائه کنیم.

بنگریم که در این نظام، امام خمینی (رضی الله عنه) چه جایگاه و حقوقی را برای مردم در نظر می‌گیرند و به مسئولان چه می‌گویند:

تعیین نوع حکومت

از نخستین حقوق هر ملتی، تعیین نوع حکومت خویش است، این شرط آزادی مردم است. در جهان امروز، کشورهای بسیاری را سراغ داریم که تحت سیطره دیگر کشورها هستند و دولت‌هایی بر سر کارند که خواست و اراده ملتشان در تعیین و استقرار آنها بی‌تأثیر است.

به نظر امام خمینی (رضی الله عنه)، نوع حکومت را در کشور ما مردم تعیین می‌کنند و چون بیش از ۹۷ درصد ملت ما مسلمان می‌باشند، طبیعی است که حکومت کشور ما براساس دین مبین اسلام باشد و ملت نیز همین را می‌خواهد.(35) ملت ایران، به سبب آزادی، دینداری و آگاهی خود، رژیم سیاسی را برمی‌گزیند که بر پایه دین اسلام باشد و این خواست ملت است. امام خمینی (رضی الله عنه) فقط نوع حکومت را پیشنهاد داد و ملت ایران، آن را با رأی قاطع پذیرفت.

  حق برگزیدن مسئولان مملکتی

از جمله حقوق مسلم مردم در نظام مردم سالار دینی آن است که مسئولان اجرایی و دستگاه مقننه را با رأی خود انتخاب کنند؛ انتخابی آزاد و بدون هیچ گونه زور و اجبار. امام خمینی (رضی الله عنه) در این باره می‌فرمایند:

«این مردم هستند که باید افراد کاردان و قابل اعتماد خود را انتخاب کنند و مسئولیت‌ها خوانسته به امور را به دست آنان بسپارند. ملت، خود نمایندگان مجلس قانونگذار را تعیین می‌کند. این انتخاب از سوی تمام اقشار ملت، آزادانه و آگاهانه صورت می‌گیرد و طبیعتا اگر ملت ببیند که نمایندگان برخلاف اسلام عمل می‌کنند، حق دارد ایشان را یکی از وکالت عزل کند. »(36)

امام خمینی معتقد بود: چنین انتخاباتی که آزادانه و آگاهانه صورت بپذیرد، آن چیزی خواهد بود که در غرب ادعای آن می‌شود؛ یعنی دموکراسی. ایشان تعیین آزادانه و آگاهانه نمایندگان را دموکراسی حقیقی و مصداق عینی آن می‌شمارد؛ حقیقتی که در ایران اسلامی به وسیله ملت ایران تحقق یافته است؛ بنابراین، حق تعیین مسئولان مملکت از نخستین حقوق مردم در این نظام است.

مردمی بودن مسئولان

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نظام اسلامی ارتباط محکم میان مردم و مسئولان است. مسئولان از طبقه خاصی نیستند که تافته جدا بافته باشند. همگی از میان مردم برخاسته و به رأی ایشان به صدارت نصب شده‌اند. این ویژگی سبب می‌شود تا مسئولان در چنین نظامی، خواسته‌های ملت را به خوبی بدانند و خود نیز با آن هماهنگ شوند، بسیارند مسئولان کشورهایی که خواسته‌های ملت خود را با نمی‌دانند یا اگر می‌دانند، در مسیر آنها گام برنمی‌دارند. جهان اسلام در اوضاع کنونی به چنین مشکلی دچار شده است؛ مسئولان نظام اسلامی مورد نظر بنیانگذار انقلاب اسلامی با مردم رابطه نزدیکی دارند؛ در نتیجه، مسئولان حافظ منافع ملت و ملت نیز پشتیبان مسئولان خواهند بود. امام حتی به الگوی سرداران اسلام مثال می‌زند و به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرمؤمنان(علیه السلام) که با مردم معاشرت و مراوده داشته‌اند، اشاره می‌کنند.(37)

نهادهای حکومت اسلامی نیز همین ویژگی را دارند. همگی به حمایت مردم پشتگرم هستند. مردم می‌دانند که نهادهای مملکتی در جهت اهداف آنها و اهداف اسلام گام بر می دارند و به همین سبب آنان را از خودشان می‌دانند. (38)

هدف نظام

از نظر امام خمینی (رضی الله عنه)، نظامی که به اراده ملت تشکیل شده است و مسئولان آن به رأی مردم انتخاب شده‌اند، نباید هدفی جز خدمتگزاری به مردم داشته باشند. چون حکومت و دولت، وجود خود را مدیون ملت هستند، باید تلاش خود را در جهت تأمین و برآوردن نیازهای آنان صرف کنند. هر آنچه ملت مسلمان نیاز دارد، دولت باید برای او تهیه کند. این معنای خدمتگزاری دولت است. امام خمینی (رضی الله عنه) می‌فرمایند:

«در تمام زمینه‌ها باید در جهت منافع مردم گام برداشت و به آن چه صلاح آنان و پاسخگوی آرمان اسلامی آنان است، عمل کرد. »(39)

ایشان خدمت گذاری به ملت را سبب تحصیل رضای ملت و خداوند می‌دانستند، گذشته از این، وقتی ملت احساس کند که دولت خدمتگذار است، در همه برنامه‌ها آن را همراهی خواهد کرد. از جمله مواردی که امام خمینی (رضی الله عنه) بر آن تأکید می‌نماید، خدمت به محرومان و مستضعفان است. ایشان، محرومان را در صف مقدم جامعه می‌بینند و خدمت به آنان را لازم می‌دانند و می‌فرمایند:

همه ما باید خدمت‌گزار آنها باشیم.(40) علاوه بر اینها باید توجه داشت که خدمت را باید عملا انجام داد و نه در شعار.(41)

اوج اهمیت محرومان را از نگاه امام می‌توان در این جمله دید: «یک موی سر این کوخ نشینان و شهید دادگان به همه کاخ و کاخ نشینان جهان شرف و برتری دارد.»(42)

نظارت بر دولت

یکی از حقوقی که برای مردم در نظام اسلامی وجود دارد، آن است که بر امور کشورشان نظارت کنند و با دقت مسائل را دنبال نمایند که مبادا برخلاف خواسته‌هایشان گامی برداشته شود. امام خمینی (رضی الله عنه)، همه مردم را به این کار ترغیب می‌کنند و از آنان می‌خواهد که کمال دقت را در نظارت بر اجرای احکام اسلام داشته باشند.(43)

بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ملت را در همه جا ناظر اجرای امور می دانند. وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را یادآور می شوند و از آنان می خواهد در مسائل سیاسی، اجتماعی و اعمال دولت اظهارنظر کنند. امام خمینی (رضی الله عنه)، نبود نظارت را زمینه ساز تباهی میداند. (44)

تکلیف مردم در نظام مردم سالاری دینی

از دیدگاه امام خمینی (رضی الله عنه) مردم هم در نظام اسلامی تکالیفی را به عهده دارند که عبارت‌اند از:

ادامه انقلاب و پشتیبانی از دولت

از آنجا که انقلاب اسلامی، قیامی مردمی برای احیای اسلام است، رها کردن آن از سوی مردم به هیچ وجه روا نیست؛ ایشان حفظ و ادامه انقلاب را از واجبات می‌دانند از سوی دیگر، مردمی که مسئولان را برای اجرای امور برگزیدند، نباید از حمایت آنان دریغ بورزند.

وحدت و همدلی

از جمله رمزهای پیروزی نهضت و پیشبرد اهداف مردم ایران، وحدت کلمه بوده است. این عنصر از مهمترین عناصری بود که امام خمینی (رضی الله عنه) بر حفظ آن تأکید فراوان می‌کردند. حفظ وحدت به منزله حفظ نظام و فائق آمدن بر مشکلات است.(45)

حفظ آگاهی

یکی از ویژگی های ملت مسلمان ایران آگاهی و بیداری است، این آگاهی ضامن حفظ انقلاب است. امام خمینی (رضی الله عنه) که بر این نکته به خوبی واقف بود، به مردم یادآور می‌شود که این آگاهی و هوشیاری را حفظ کنند و از این رهگذر به مقابله با قدرت‌های شیطانی بروند.(46)

شرکت در انتخابات

از آنجا که نظام ایران، نظام اسلامی است، طبیعی است که شرکت در انتخابات، تکلیف دینی به شمار برود؛ زیرا به حفظ نظام می‌انجامد؛ در قلمرو این نظام، مردم افزون شرکت در انتخابات که حق آنان است، تکلیف دینی خود را نیز به جا می‌آورند. (47)

 شرکت در سازندگی کشور

شرکت در سازندگی کشور نیز از وظایفی است که بر عهده همه مردم است؛ چرا که دولت به تنهایی از اجرای این کار بزرگ بر نمی آید و نیازمند یاری مردم است؛ بر این اساس امام خمینی (رضی الله عنه) شرکت در سازندگی را وظیفه ملت می دانند و می فرمایند: «ایران مال خود شماست و خود شما باید او را بسازید و اگر همه ملت در این امر رده سازندگی همت نکنند، کارها زمین می‌ماند. »(48)

نتیجه گیری

• دین گونه‌ای زندگی در دنیا می‌باشد که صلاح این جهان را همراه با کمال اخروی و زندگی جاویدان در نزد خداوند تضمین می‌کند. به عبارت دیگر مجموعه اعتقاد به خدا و زندگی جاویدان و احساس و مقررات متناسب با آن می‌باشد که دارای راهبرد عملی و تأمین کننده نیازهای آنی و آتی بشر در امور دنیوی و اخروی است.

• دموکراسی به مثابه ارزش، روش و شکل حکومت تحلیل شده است. نکته مهم این است که جوهره اصلی دموکراسی مشارکت مردمی در تصمیم‌های سیاسی است.

• مردم سالاری دینی نه یک روش موقتی و براساس اصول اومانیسم غربی بلکه اصل اصیلی است که ریشه در حکومت نبوی و علوی دارد و سنگ بنای جمهوری اسلامی ایران نیز بر این پایه نهاده شده است.

• اندیشه مردم سالاری دینی بر این اصل استوار است که انسان را موجودی مختار می‌داند که درباره هدایت خویش مسئولیت دارد و با رضایت خویش به پذیرش دین و احکام آن اقدام می کند و براساس این نظریه حکومتی که خود را به رعایت احکام الهی متعهد می‌نماید با اراده مردم تحقق می‌یابد.

• نظام مردم سالاری دینی نه تنها آزادی شهروندان را می‌پذیرد بلکه ادامه حیات خویش را در گرو تأمین عدالت و آزادی در جامعه دینی می‌داند و برای حفظ و تثبیت آن می‌کوشد.

• در مردم سالاری دینی وظیفه سیاست دینی هدایت جامعه انسانی است. در این قالب سیاستی دینی است که در راستای اهداف دین باشد. نکته دیگر اینکه تکثر در برنامه‌های سیاست دینی پذیرفته شده است و با توجه به اهداف و اصول دین، می‌توان سیاستگذاری‌های گوناگونی را در پیش گرفت.

• توجه به حقوق متقابل دولت و ملت از شاخص های مهم کارآمدی و اعتلای مردم سالاری دینی است. این حقوق در سیره نبوی، سیره علوی و مبانی جمهوری اسلامی ایران مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است.

• در منطق مردم سالاری دینی حقوق ملت و دولت دو سویه، همسنگ و خدادادی است.

• از مصادیق حقوق ملت بر دولت می توان به اجرای عدالت، شایسته سالاری نظارت و کنترل دولت، خیرخواهی، مشورت، مسئولیت شناسی دولت، تلاش دولت در اعتلای امور عادی و معنوی مردم و پاسخگویی حکومت، آزادی عقیده، قلم و بیان، حفظ حریم شخصی و امنیت همه جانبه اشاره کرد.

• از موارد حقوق دولت بر ملت می‌توان به پذیرش قانون و نظم عمومی، حمایت همه جانبه از دولت، نصیحت و مشاوره، صبر و استقامت، آگاهی و همدلی اشاره کرد.

• اجرای حقوق متقابل دولت و ملت موجب برقراری پیوندی نیرومند میان دولت و ملت، ارجمندی و نیرومندی دین و حق، برپایی روش‌های دینی، استواری نشانه‌های عدالت، اجرای صحیح سنت، ناامیدی دشمنان اسلام و تداوم قدرت دولت و عزت مردم است.

پی‌نوشت:

35- صحیفه نور ، ج ۳، ص ۴۲
36- همان، ج ۹، ص ۲۵۴.
37- همان، ص ۲۶۰
38- همان، ج ۱۱۲، ص ۲۸۴
39- همان، ج ۳، ص ۵۶.
40- همان، ج ۱۷، ص ۲۴۶.
41- همان، ج ۱۹، ص ۲۴۰.
42- همان، ج ۲۰، ص130
43- همان، ص ۳۳
44- همان، ج ۱۵، ص ۶۰
45- همان، ج ۵، ص ۱۸۰، و نیز ج ۶، ص ۹۰؛ و ۱۰۲ و ج ۱۱ ص ۲۳۰
46- همان، ج ۱۳، ص ۶۷
47- همان، ج ۱۵، ص ۱۶۷ و نیز   ج ۱۸، ص ۱۷۹ و ج ۱۸ ص ۲۰۴
48- همان، ج ۱۸ص ۲۱۶