راهکارهای شناختی معصومان(ع) در مواجهه با باورها و رفتارهای غلط اقتصادی در حوزه فرزندآوری

بر اساس مبانی فلسفی اقتصاد اسلامی، تحلیل‌­های رفتاری انسان­‌ها هیچگاه در چارچوب تحلیل هزینه-فایده اقتصادی محض محصور نمی­‌شود. بلکه تصمیم‌گیری افراد تابع نوعی هزینه-فایده فرا اقتصادی است. این نوع تصمیم­‌گیری منحصر به افراد مسلمان نیست، بلکه خصلتی عمومی است. با این وجود تصیمم­‌گیری­‌های انسان مسلمان به خصوص در حوزه فرزندآوری تحت تاثیر دیدگاه‌­های عقیدتی او از جمله دیدگاه وی نسبت به رازقیت خدواند قرار می­‌گیرد.[۱] اما مع الاسف این باور تحت تاثیر شرایط فردی و اجتماعی قرار گرفته و کمرنگ شده است. اهل بیت(ع) در راستای مواجهه و اصلاح با باورهای نادرست اقتصادی در زمینه فرزندآوری اقدامات و راهکارهایی شناختی در پیش گرفتند، از جمله:

۱. تقویت باور به رزاقیت الهی

بر خلاف اندیشه‌­ای که محدودیت منابع را مجوزی برای تحدید نسل و اعمال سیاست کنترل جمعیت دانسته است، اهل بیت(ع) در مواجهه با تصور تعارض فقر و فرزند به روشنگری و تبیین باور صحیح در این باره و ترویج بینش توحیدی پرداختند. زیرا فقدان بینش صحیح و واقع بینانه از فقر و ارتباط آن با فرزندآوری موجب کاهش میل به فرزندآوری می‌­شود. توجه دادن به رزاقیت الهی مانند ارجاع و استناد به آیات تضمین روزی از جانب خداوند، می‌­تواند در ترویج بینش صحیح موثر باشد و بنیه اعتقادی مردم را تقویت کرده و ترس از فقر در صورت فرزندآوری بیشتر را دور کند. آیاتی متعددی بر این حقیقت دلالت دارد.[۲]

اهل بیت(ع) آنچنان به جلب روزی به واسطه ازدواج و فرزندآوری ایمان داشتند که زمانی مردی نزد رسول خدا(ص) از فقر گلایه کرد، حضرت به او فرمود ازدواج کن! او ازدواج کرد و روزی‌­اش وسعت یافت. در دوره امام صادق(ع) این روایت از رسول خدا(ص) همچنان بر سر زبان‌ها بود، چنانکه اسحاق بن عمار از امام صادق(ع) صحت این مطلب را استفسار کرد، حضرت تایید کرده و فرمود: «همانا روزی با زن و فرزند است.»[۳] همچنین روایتی از امام صادق(ع) که ذیل آیه شریفه سوره نور[۴] فرمود: «ازدواج کنند تا خداوند آن‌ها را از فضل خود بی­‌نیاز سازد.»[۵]

امیرالمومنین(ع) فرمود: «خداوند متعال روزی‌­ها را عادلانه تقسیم کرد تا هر که را بخواهد به وسعت روزی یا تنگی آن بیازماید و میزان سپاسگزاریِ توانگر و شکیباییِ تهی­دست را امتحان کند.»[۶] امام کاظم(ع) به بکر بن صالح که پنج سال به خاطر فقر، از آوردن فرزند خودداری می­‌کرد، فرمود: «فرزند بیاورید، همانا خداوند روزی آنان را می‌­رساند.»[۷] البته این بدان معنا نیست که صرفا با توکل و رضا نسبت به رزق الهی، روزی حاصل شود، بلکه باید برای به دست آوردن روزی تلاش کرد، چنانکه امام علی(ع) فرمود: «روزى را بجویید؛ زیرا روزى براى جوینده آن ضمانت شده است.»[۸]

به امام صادق(ع) اطلاع دادند که عمر بن مسلم، دست از کسب و کار کشیده و روی به زهد و عبادت آورده است. فرمود: «وای بر او! مگر نمی‌داند کسی که دست از کار و طلب روزی بکشد، دعایش مستجاب نخواهد شد.» در عصر پیامبر هنگامی­که آیه «هر کس متقی و خداترس شود خدا راه بیرون شدن بر او می‌گشاید و از جایی­که گمان ندارد به او روزی عطاء کند.» نازل شد،[۹] گروهی از مسلمانان، کارهای خود را تعطیل کرده و به گوشه نشینی و عبادت پرداخته و می‌گفتند: «خداوند خود روزی رسان است و کفایت ما را می­کند،» چون این خبر به رسول خدا(ص) رسید، خطاب به آنان فرمود: «چرا کار و کسب را ترک کرده‌اید؟!» آن‌ها گفتند: «خداوند متکلف روزی ما شده است.» پیامبر(ص) فرمود: «چنین نیست که پنداشته‌اید، هر کس توان کار و کوشش داشته باشد و انجام وظیفه نکند خداوند دعایش را مستجاب نفرماید، شماها باید دنبال کار بروید.»

دقت در رزّاقیت خدا و ویژگی­‌های آن و قدرت او بر تامین رزق تمام موجودات، ما را به تامین رزق جمعیت افزایش یافته، مطمئن می­‌سازد، به گونه­‌ای که افزایش جمعیت هیچ تاثیری در بروز و ازدیاد فقر ندارد.[۱۰]

۲. تعاون و مواسات

انسان موجودی اجتماعی است و بیشتر نیازهای او در قالب اجتماع مرتفع می­‌گردد و برای ادامه حیات و رسیدن به کمال به تعاون و همکاری در کارها نیاز دارد. یکی از دستورات موکد اسلام که ناظر به بعد اجتماعی انسان است، تعاون، مردم­گرایی و دیگریاری است. چنانکه پروردگار عالم می­‌فرماید: «وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى»، یاری رساندن یکدیگر در زمینه ازدواج و کمک به خانواده­‌های عیال­وار از مصادیق مهم این تعاون است. دستورات انفاق در قرآن که ده‌­ها بار مورد تاکید قرار گرفته است، در همین راستا تعریف می­‌شود. در قرآن کریم ذیل آیه۳۳ سوره نور که صدر آن به عفت ورزیدن برای کسانی که اسباب ازدواج برای آنان فراهم نیست، توصیه شده است، می­‌فرماید: «از مال خدا که به شما اعطا فرموده به آنها بدهید.»[۱۱]

یکی از راهکارهای معصومین(ع) برای مواجهه با مشکلات اقتصادی جامعه و چالش فقر، کمک کردن به یکدیگر است و اینکه انسان­‌ها بی­‌نیاز از همدیگر نیستند، چنانکه امام صادق(ع) به ابوعبیده که خواست برای او دعا کند که خداوند روزى مرا در دست بندگانش قرار ندهد، فرمود: «خداوند چنین کارى نمی‌کند. او روزى بندگان را در دست یکدیگر قرار داده است؛ اما از خدا بخواه که روزی‌ات را در دست بندگان خوبش قرار دهد، که این از خوشبختى است.»[۱۲]

اهل بیت(ع) مسلمین را به رعایت حال یکدیگر و دست­گیری نیازمندان ترغیب کرده و از غفلت نسبت به حال محرومین هشدار می‌­دادند، و خود ایشان در عمل به این مسئله پیشتاز بودند. داستان رفتن رسول خدا(ص) و عباس (و به نقلی همراه با حمزه) نزد ابوطالب که گرفتار مشکلات اقتصادی شده بود و همیاری با ایشان تحت عنوان کفالت برخی از فرزندان او نمونه‌­ای از مواسات و کمک به افراد عیال­وار است. از آن هنگام رسول خدا(ص) امام علی(ع) را که در سنین کودکی بود، به منزل خویش آورد و تحت تربیت ایشان رشد یافت.[۱۳]

ائمه معصومین(ع) تاکید داشتند شیعیان در حد کمال مطلوب نسبت به یکدیگر مواسات داشته و یاری‌گر هم باشند. امام علی(ع) به مسلمانان دستور می‌دهد که فقرا و محرومان را در زندگی، شریک خویش سازید.[۱۴] حسن بن کثیر در محضر امام باقر(ع) از وضعیت مالی خویش و بی‌­توجهی برادرانش شکایت کرد. حضرت فرمود: «بد برادری است کسی که در حال غنا رعایت نماید و هنگام فقیری و تنگ­دستی نسبت به تو بی‌­توجه باشد.» سپس کیسه­‌ای را که در آن هفتصد درهم بود به او داد و فرمود: «این­ها را خرج کن، وقتی تمام شد مرا باخبر ساز.»[۱۵]

به ویژه انسان هنگام ازدواج و اولاددار شدن به مساعدت بیشتری نیاز دارد و کسی که در این راه قدم بردارد، فضیلت بیشتری دارد، چنانکه امام صادق(ع) فرمود: «هر فردی زمینه ازدواج مجردی را فراهم کند از افرادی است که خدا در روز قیامت به او نگاه (لطف) می‌­کند.».[۱۶]

امام باقر(ع) از مردی پرسید آیا همسر داری؟ عرض کرد: خیر؛ امام ضمن تاکید بر محبوبیت ازدواج و ارزش افزوده عبادت متزوج نسبت به فرد عزب، هفت دینار به او داد و فرمود: «با کمک این پول، ازدواج کن، زیرا رسول خدا(ص) فرمود: عیال اختیار کنید که موجب رزق بیشتر برای شما می­‌شود.»[۱۷] همچنین امام صادق(ع) به شخصی که دلیل ترک ازدواجش را نداشتن پول عنوان کرد، مبلغی هدیه کرد.[۱۸]

۳. مواجهه با تجمل گرایی و اسراف

فاصله گرفتن از مصرف بهینه و منطقی از مواهب الهی و رواج مصرف گرایی، موجب کاهش توان مالی و مانع فرزندآوری و حتی ازدواج شده است. اسراف، تبذیر و تجمل­گرایی از عوامل مصرف گرایی، شکاف طبقاتی و فقر در جامعه است و مورد نکوهش در اسلام قرار گرفته است. امیرالمومنین(ع) فرمود: «اسراف سبب فقر است.»[۱۹]

دامن زدن و خلق آداب و رسوم مختلف و پرهزینه در ازدواج و تولد فرزندان مانند: جهیزیه­­ی سنگین، مهریه‌­ی بالا، سیسمونی، جشن تولد، ختنه سوران و… موجب تحمیل هزینه­‌های هنگفتی بر خانواده­‌ها شده و حتی کسانی که وضع ضعیف هم دارند، از باب تحمیل اجتماعی یا چشم و هم­چشمی به ناچار با قرض و وام و حتی فروختن خانه و… به آن تن می­‌دهند، در نهایت این مسائل منجر به ترک یا کاهش ازدواج و فرزندآوری می­‌شود. خداوند در قرآن بارها از اسراف نهی کرده[۲۰] و با هشدار نسبت به پیامدهای آن، بر عدم پیروی از مسرفین تاکید کرده است.[۲۱]

معصومان(ع) در راستای تاثیر گذارای بر ذهن مردم و جهت دهی رفتارشان، از راه­کارهایی از جمله تقویت باورهای دینی، ایمان به خدا و آخرت، ترویج ارزش‌­های معنوی مانند؛ زهد و پارسایی، قناعت و مناعت طبع، اعتدال و میانه روی، کمک و ایثار، برای مقابله با تجمل­گرایی بهره گرفته و سعی در شکل­ دهی و ترویج فرهنگ صحیح مصرف و دوری از اسراف داشتند. در سیره اهل بیت(ع) کمی مهریه و جهیزیه حضرت فاطمه(س) دختر برترین شخصیت عالم، و قناعت در زندگی، باید الگو برای جوانان و تازه مزدوجین باشد. در هیچ جای سیره اهل بیت(ع) شاهد اولویت دادن یا مطرح کردن مسائل مالی در مساله ازدواج و فرزندآوری نیستیم.

امام کاظم(ع) از امیرالمومنین(ع) نقل می­‌فرمود: «چند چیز است که ضایع (و اسراف) می­‌شود: چراغی که آن را در خورشید برافروزی،… و نوری که از آن استفاده نشود.»[۲۲] همچنین امیرالمومنین(ع) برای صرفه جویی در بیت المال به کارگزاران دستور نوشتن با ظرافت نامه‌­های اداری با نازک کردن قلم‌­ها و نزدیک کردن سطرها و حذف کلمات زیادی دادند.[۲۳]

نتیجه آن­که: اهل بیت(ع) نسبت به اصلاح یا تغییر باورها و رفتارهای غلط اقتصادیِ مردم نسبت به جمعیت و فرزندآوری، تلاش کرده و راهکارهایی جهت مدیریت اقتصادی فرد و خانواده در راستای اصلاح الگوی فرزندآوری و افزایش جمعیت ارائه کردند. مانند تقویت باور به رزاقیت الهی، توصیه به تعاون و مواسات و دوری از اسراف و تجمل گرایی.

پی‌نوشت:

[۱] . توکلی، محمدجواد، اقتصاد جمعیت، ص۲۴.

[۲] . مانند: سوره روم(۳۰) آیه۴۰؛ سوره ذاریات(۵۱) آیات ۵۷و۵۸؛ سوره اسرا(۱۷) آیه ۳۱.

[۳]. کلینی، کافی، ج۵، ص۳۳۰.

[۴] . سوره نور(۲۴)آیه۳۳.

[۵] . کلینی، همان، ص۳۳۱.

[۶] . سید رضی، همان، ص۱۳۴، خطبه ۹۱.

[۷] . کلینی، همان، ج۶، ص۳.

[۸] . مفید، الارشاد، ج۱، ۳۰۳.

[۹] . سوره طلاق(۶۵) آیات ۲و۳

[۱۰] . موسوی، سید مرتضی و جعفری، محمد، تحلیل کلامی از عدم تنافی افزایش جمعیت با چالش فقر، ص۷۹.

[۱۱] . «وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ»

[۱۲] . ابن شعبه حرانی، تحف العقول، صص ۳۶۱-۳۶۲.

[۱۳] . ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۱، ص۳۸؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۳، ص۲۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب، ج‏۲، ص۱۸۰.

[۱۴] . شیخ طوسی، الامالی، ص۵۲۲.

[۱۵] . مفید، الارشاد، قم، ج۲، ص۱۶۶.

[۱۶] . همان، ج ۵، ص۳۳۱.

[۱۷] . همان، ص۳۲۹.

[۱۸] . همان، ج۱، ص۴۷۷.

[۱۹] . تمیمی آمدی، غرر الحکم، ص۳۹۶. «سبب الفقر الاسراف»

[۲۰] . سوره اعراف(۷)، آیه۳۱؛ سوره انعام(۶)، آیه۱۴۱.

[۲۱] . سوره شعرا(۲۶)، آیه ۱۵۱.

[۲۲]. طوسی، امالی، ص۲۸۵.

[۲۳] . ابن بابویه، خصال، ج۱، ص۳۱۰.