نقش فمینیسم در تضعیف انگاره‌های زنانگی

نقش زن در اجتماع یکی از نقش‌های فوق‌العاده‌ای است که به رشد و شکوفایی جامعه کمک می‌کند، به بیان دیگر بانوان یک جامعه زیرساخت‌های تعالی در یک جامعه را پایه‌گذاری می‌کنند. مقام معظم رهبری در رابطه با این جایگاه مهم می‌فرمایند: «بانوان در انقلاب اسلامی نقش پررنگی داشته‌اند. پس از پیروزی انقلاب تا به امروز نیز بانوان کشور در همه صحنه‌ها نقش مؤثری داشتند  و این حادثه خیلی بزرگ و شگفت‌آوری است. تصور من این است که بانوان در دوره پیش از انقلاب و در دوره آن رژیم، مورد ستم سیاسی و فرهنگی بودند؛ بیش از آنچه که در بعضی از خانواده‌ها ممکن بود مورد ستم قرار گیرند. به جای نقش آفرینی، آنها را به بیکارگی و به ابتذال سوق می‌دادند. انقلاب حقیقتاً میدانی باز کرد و خانم‌ها بیش از آقایان در این قضیه فعالیت و حماسه خلق کردند.»[۱]

با توجه به اهمیت جایگاه زنان در رشد و تعالی جامعه و همچنین سوء استفاده دشمنان از این جایگاه مهم، سایت فکرت گفتگویی را با استاد فرخنده کیهانی یزدی تهیه‌کننده و کارگردان برنامه‌های صدا و سیما، نویسنده و مدیر عامل موسسه فرهنگی هنری اقلیم نور ترتیب داده است. استاد کیهانی یزدی تا به حال بیش از پنج هزار دقیقه برنامه در مورد زنان ساخته‌اند از جمله این برنامه‌ها می‌توان به «تاریخچه فمینیسم»، «زن در سیمای قرآن»، «زن در تاریخ ایران»، «زن در سینمای ایران»، «زن در سینمای جهان»، «نگاهی دیگر»، «به سوی خورشید» و «زندگی ادامه دارد» اشاره داشت؛ همچنین ایشان نویسنده کتاب تاوان شیعه بودن(روایت زن ایرانی از جنوب لبنان بعد از جنگ ۳۳ روزه)، «تا آسمان» و «رمزگشایی در لانه» می‌باشند. در ادامه متن مصاحبه فکرت با ایشان تقدیم می‌گردد.

فکرت: ابتداً تشکر می‌کنم از فرصت و زمانی را که در اختیار ما قرار دادید، به عنوان نخستین سؤال لطفاً در مورد سطح توجه و ارزش‌گذاری به حقوق بانوان در کشور نظرتان را بیان کنید. آیا قواعد و چارچوب‌های دینی که در اسلام با آن  ظرافت و حساسیت بیان شده است،  برای زنان اجرا می‌شود یا خیر؟

بسم الله الرحمن و الرحیم، عرض سلام و ادب دارم خدمت شما و مخاطبان محترم، بسیار خرسندم و تشکر می‌کنم از شما بابت تشکیل این گفتگو، در رابطه با مسئله‌ای که طرح شد باید خدمت شما عرض کنم: من در طول ۲۵ سال فعالیتم در حوزه زنان، همیشه متر و معیارم فرمایشات حضرت امام(ره) و مقام‌معظم‌رهبری بوده است. اگر شما به صحبت‌های رهبری رجوع کنید؛ درباره عدم توجه به حوزه بانوان بارها گله کرده‌اند و متأسفانه فعالیت‌های بسیار کمی در این حوزه صورت گرفته است.[۲] با این حساب چه در حوزه اجتماعی و چه در خانواده رفتار و عملکردها با چیزی که اسلام می‌خواهد، قطعاً خیلی فاصله دارد.

فکرت: نظر شما درباره تحقق آزادی‌های عملکردی و اجتماعی بانوان چیست؟

شکی نداریم که وضعیت بانوان در بسیاری از حوزه‌ها، بعد از انقلاب اسلامی دگرگون شد و خیلی ارتقا پیدا کرد. امروز بانوان ما به راحتی می‌توانند درس بخوانند و فعالیت اجتماعی داشته باشند؛ اما بعضی مفاهیم از آزادی، قوانینی نانوشته‌ است و اصلاً خاص جامعه ما نیست. در نتیجه، خیلی زمان می‌برد تا از اذهان مردم پاک شود.

من به عنوان فردی که در جامعه درس خواندم، زندگی کردم و کارکردم، هیچ‌وقت احساس نکردم که آزادی ندارم.  جایی که دست و پای زن بسته می‌شود، بخاطر جایگاه همسر بودن، مادر بودن و زن بودن‌اش است که آن‌هم تداخل مسؤلیت‌هاست. بسیاری از فعالیت‌هایی که می‌توانستم در جامعه انجام ‌دهم به‌خاطر خانواده انجام ندادم و چشم‌پوشی کردم، زیرا خانواده واجب‌تر بود و اولویت داشت اما مطلقاً این‌ها را سلب آزادی نمی‌دانم. چه در حوزه آکادمیک و چه در حوزه انتخاب شغل، منعی برای بانوان وجود ندارد، فقط بعضی از این‌ها اختلاف‌های سلیقه‌ای است که ربطی به داشتن یا نداشتن آزادی ندارد.

فکرت:  نظر شما دررابطه با نظریه‌های فمینیسم[۳] چیست؟ آیا فمینیسم می‌تواند مکتبی برای بانوان باشد؟

فمینیسم را نمی‌توانیم به عنوان یک مکتب بدانیم، بلکه یک ایدئولوژی، تفکر و خط مشی است که از غرب وارد کشور ما شده و خواستگاه آن اُمانیسم[۴] و لیبرالیسم[۵] است، اگر بخواهیم تاریخچه فمینیسم را بررسی کنیم خیلی طولانی است ولی چند دهه قبل در غرب، خیلی از متفکرین این حوزه یا فعالان اجتماعی زنان، که به این تفکر اعتقاد راسخ داشتند، از مواضع خود برگشتند.

بدون توجه به معایبش یا شباهتش به تفکرات جامعه ما، مثل خیلی از قضایای دیگر، فمینیسم وارد ایران شد و گسترش پیدا کرد. اما به این نفوذ متاسفانه دقت نکردیم.

فکرت: فمینیست‌ها چقدر موفق شدند و ما چه اقداماتی در مقابل این تفکر کرده‌ایم؟

خیلی موفق شدند. کارهایی مکتوب انجام شد و سمینارهایی برگزار شد، اما اصلا کافی نیست و خیلی ضعیف است، زیرا خطر فمینیست جدی گرفته نشده و ضربات بسیار مهلکی به بانوان ما زده است.

وضعیتی که امروز گریبان خانواده‌ها را گرفته است، مثل: بی‌اعتنایی به خانواده، کم ارزش شدن جایگاه زن به عنوان یک مادر و تضعیف جایگاه مادری همه از پیامدهای رشد تفکر فمینیسم است، و همچنان در حال رشد بیشتر است.

از طریق اساتید دانشگاهی هم این تفکر درحال تبلیغ و گسترش است. یکی از اساتید خانمی که فکر می‌کنم بهایی باشند، سال‌ها بر ضد نقشی که زن مسلمان دارد و مواضعی که اسلام درباره زن دارد، بعد از اینکه از ایران رفتند به‌طور علنی کارکردند. ولی در دانشگاه‌ها به‌راحتی ایشان را دعوت کرده بودند. در حال حاضر نیز بسیاری از امثال این تفکرات در مراکز علمی ما، دانشگاه‌های ما و… تدریس و در حال گسترش تفکرات فمنیستی هستند.

چندسال قبل در دانشگاه تربیت مدرس، یکی از دانشجوهای دکتری برنامه‌ای را برای ارائه یک کار تحقیقی برگزار کرد. در آنجا دقیقاً تفکرات فمینیستی، ایرانیان خارج نشین و متفکران خارجی که با تمام‌شان از قبل آشنایی داشتم و در سمینارهای بین‌المللی دیده بودم را به راحتی تدریس می‌کردند، البته خیلی از آن‌ها مسلمان بودند، مصداق همان اسلام آمریکایی که امام(ره) فرمودند. آن‌هم در جلسه‌ای که اصلاً انتظار نداشتم و به عنوان کسی که به این حوزه علاقمند بودم، خیلی از این مصادیق را مشاهده کردم. الان هم کار سختی نیست؛ اگر یک نگاه ظاهری به جامعه داشته باشیم، می‌بینیم که در حوزه زنان خیلی کم موفق بودیم و نتوانستیم آن اسلام اصیل را پیاده کنیم و زنان جامعه را طبق آن چیزی که در واقع اسلام خواسته‌ است پیش ببریم.

فکرت: اگر بخواهیم نتیجه‌گیری کلی از این موضوع داشته باشیم، شما به عنوان شخصی که به طور تخصصی در این حوزه کارکرده است، چه راهکارها و راه‌حل‌هایی را برای توجه بیشتر به حقوق بانوان دارید؟

روایت‌گری مستند از تمدن زنان ایرانی

یک کار اساسی در زمینه زنان، در تاریخ معاصر و ۱۰۰ ساله ایران باید انجام بدهیم، که اصلا این تفکرات از کجا شروع شد و چه‌طور وارد کشور شد. به عنوان مثال در دوران پهلوی، اتفاقات و اوضاع  فرهنگی عهد قاجار را نفی می‌کردند و بر ضد آن‌ها حرف می‌زدند؛ خصوصاً جایگاه زنان را بعد به شکلی وانمود می‌کردند که زنان در دوران قاجار بدبخت بودند، در پستوها بودند، بی‌سواد بودند و… . اما حالا پهلوی ظهور کرده و زنان را از این وضعیت نجات داده است.

اما با تحقیقاتی که کردم، فهمیدم اصلاً این‌طور نیست. ما در حرم‌سراهای شاهان قاجار چه‌قدر زنان عارف و شاعر داشتیم که از این‌ها آثار و کتاب برجایی مانده است. در آن زمان یک خانم به نام قره‌‌العین[۶] که بهایی است، وجود دارد. او اولین زنی بوده است که حجاب از سرش برمی‌دارد. اگر در اینترنت جستجو کنید، می‌بینید که چه‌قدر مطالب زیادی از این خانم وجود دارد و چه‌قدر به عنوان یک زن آزادی‌خواه، ایشان را ستوده‌اند. در همان دوره خانمی به اسم رابعه گیلانی که فرزند یکی از علما بوده است وجود داشته است. سطح سواد این خانم به حدی بالا بوده که در غیاب پدرشان از پشت پرده تدریس می‌کردند؛ اما اگر اسم ایشان را هم جستجو کنید اصلا یک یادداشت و یا مطلب خاصی را پیدا نمی‌کنید. من دنبال اینها بودم و می‌خواستم یک تحقیق گسترده از این بانوان را در قالب یک کتاب جمع‌آوری کنم، اما متاسفانه نشد.

تصویرسازی درست از جایگاه زنان در ایران به زبان‌های مختلف

موضوع بعدی تولید محتوا برای مخاطبان خارجی است. اگر شما بخواهید مطلبی به انگلیسی در مورد جایگاه زنان در ایران پیدا کنید، خیلی منابع کمی وجود دارد. یکی از بستگان من که در خارج زندگی می‌کند، برای پذیرش دکتری از یک دانشگاه معتبر دنیا درحال نوشتن این پروژه است، مرتب با من تماس می‌گیرد و می‌گوید به زبان انگلیسی هیچ منبعی برای پژوهش نداریم و برای گزارش‌ها یا آمار اصلاً منبعی را به این زبان پیدا نمی‌کنیم؛ خب این دومین خلأ ماست، که در این فضا به زبان‌های مختلف خیلی می‌توانیم مطلب و محتوا داشته باشیم.

مقایسه تطبیقی اندیشمندان زن در اسلام و زن در فمینیسم

درحوزه تاریخ، ما بانوانی داشتیم که در همه ابعاد موفق بودند، نه فقط حوزه زنان. در تاریخچه فمینیسم و زنان شاخصی که در این حوزه کارکردند، بیشترشان زنانی تنها و سرخورده، که اصلاً در زندگی‌شان موفق نبودند، وجود دارند.[۷] در حالی‌که تاریخ ما این‌طور نیست؛ زنان موفقی را می‌بینید، که از کارهایی که کردند می‌توان فهمید چقدر روشن‌بین بوده‌اند. مثلاً در عصر صفویه یا عهد قاجار، چه وقف های جالبی از زنان به جای مانده است و کاملا مشخص بوده که چقدرآگاهانه کار می‌کردند. مثلا یک زن مدرسه ساخته و زن دیگر کارهای اجتماعی کرده است. ترویج و اشاعه فرهنگ، بهبود اوضاع مردم و… نمونه هایی از وقف هایی است که این‌ها داشته‌اند.[۸]

توجه ویژه به جایگاه تمدنی حجاب

یک موضوع دیگر که خیلی مهم است و از آن غافل بوده‌ایم، موضوع حجاب است. ما تنها کشوری هستیم که در قانون به‌طور مشخص به داشتن حجاب برای زنان امر شده است.[۹]

تقریبا ۱۰ سال پیش در حوزه پوشش و حجاب فعالیتی را شروع کردم و خیلی دنبال افتتاح مراکز تولید و مد لباس‌های ‌اسلامی بودم، اما اصلاً توجه‌ نشد و پوشش بانوان ما به این فاجعه‌ای که مشاهده می‌کنید تبدیل شد. در حالی‌که به خاطر سبقه فرهنگی که حجاب دارد، می‌تواند روی خیلی چیزها اثر داشته باشد و تاثیر بگذارد. اوایل سال ۱۳۸۰رهبری فرمودند: مُد چیز بدی نیست، بلکه تقلید بد است.  اما متاسفانه دنبالش نرفتیم و تقلید جایش را در کشور محکم کرد. برخی کارها هم انجام شد اما همه روبنایی بود و هیچ‌کدام زیربنایی نبود، که مثلاً لباس ملی تعریف کنیم یا تخصصی در موضوع پوشاک کار کنیم.

موضوع حقوق بانوان، بسیار جای کار دارد و خیلی کارها برای انجام دادن روی زمین مانده است. این‌ها فقط نمونه‌ای از فعالیت و کارهایی است که در این حوزه می‌توانیم انجام دهیم و امیدوارم که در این حوزه رشد زیادی را بتوانیم داشته باشیم.

پی‌نوشت:

[۱] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با جوانان در دومین روز دهه فجر،۱۳/۱۱/۱۳۷۷.

[۲] اگر بخواهیم یک قضاوتی را مطرح کنیم، آن قضاوت این خواهد بود که نظام جمهوری اسلامی توانسته است به یک قله‌ای دست پیدا کند که عبارت است از پرورش زنان فرزانه و صاحب اندیشه و صاحب رأی و نظر در ظریفترین و حساسترین مسائل یک جامعه. مسئله‌ی زن – که امروز در دنیا باید به عنوان «بحران زن» آن را نامید – یکی از اساسی‌ترین مسائل هر تمدنی، هر جامعه‌ای و هر کشوری است… جمهوری اسلامی به یک قله‌ای دست یافته است که ای بسا بسیاری از کشورهای عالم به آن دست نیافته‌اند. ۱/۳/۱۳۹۰

[۳] فمینیست (به انگلیسی:feminism )، مجموعه‌ای از واکنش‌ها و ایدئولوژی ها برای ایجاد کردن بسترهای دفاع، ازحقوق سیاسی، اجتماعی ،اقتصادی زنان است.

[۴] اُمانیسم (به انگلیسی:humanism)، اصطلاحی فلسفی و اخلاقی است، که بر ارزش و عاملیت انسان‌ها به صورت فردی یا جمعی تاکید دارد.

[۵] لیبرالیسم(به انگلیسی:liberalism)، آزادی مبتنی بر فردگرایی و تکیه بر عقل بدون درنظر گرفتن وحی .

[۶] قره العین زنی بود که او را تا قبل از گرایش به سید علی محمد باب، به عالمه و فاضله و شاعره بودن می ستودند. او در خانواده ای روحانی به دنیا آمد و دختر ملا محمّد صالح مجتهد قزوینى است، در شهر قزوین در سنه ۱۳۲۰ ه-. ق متولد شد. قره العین زنی بود صاحب قلم، شاعر و سخنران که به ادبیات و فقه و اصول کلام و تفسیر آشنایی داشت. وی در ایران، نخستین زنی بود که به خلاف رسم و عرف زمانه بی حجاب در برابر مردان ظاهر شد و با علما و رجال به بحث و مجادله پرداخت. او نخستین زنی است که در تاریخ معاصر ایران، بر اساس دستورالعمل یک مکتب استعماری پوشش را از روی و تن برگرفت و در اجتماع مسۆولان ظاهر شد.  با این اقدام گستاخانه و متهورانه، نخستین سنگ بنای بی حجابی را در جامعه اسلامی ایران به جا گذاشت و برای شروع هدف های استعماری و بر افروختن جهنم توطئه جرقه نخست را زد. قره العین با ارائه رفتاری کاملاً متضاد با دستور دین اسلام و نیز شرایط روحی و اجتماعی آن دوران و با نمایش گذاشتن سیمای برهنه  خویش، کوشید اولین کسی باشد که رسوم گذشته را از بین می برد و زمینه های اجتماعی گسترش بی دینی و اباحی گری را فراهم می کند. قره العین با سیمایی آراسته بر منبر می نشست و با صراحت تمام می گفت: « آن چه اسلام آورده در هنگام ظهور باب ملغی و منسوخ است و چون باب قائم حق دارد که در مذهب تصرف نماید، پس شریعت اسلام بعد از ظهور قائم، منسوخ است و چون قائم هنوز احکام و تکالیف جدید را مدون و تکمیل نکرده است زمان فترت است و کلیه تکالیف از گردن مردمان ساقط .تا امروز تبعیت از احکام دین اسلام بر شما واجب بود، ولی از هنگام ظهور باب دیگر بر هیچ مسلمانی جایز نیست که از دستورات دین اسلام پیروی نماید. با لذت کامل زندگی کنید و از هر قیدی آزاد باشید.» تاریخ گواهی می دهد که جذب قره العین به باب نه از جهت فکری، بلکه به علت شهوت پرستی او بود. وی نمی توانست به یک شوهر اکتفا کند، از طرف دیگر خاندان وی، مظهر زهد و قناعت، عصمت و عفت بودند و در چنین خاندانی برای او وسایل عیش و عشرت و آزادی وجود نداشت. به همین سبب تصمیم گرفت که یکباره خود را از قید و بند دین و مذهب آزاد سازد و با حزبی که به هیچ نظم و قاعده ای مقید نیست همراه شود. بابیان تنها حزبی بودند که دارای مرام اشتراک جنسی بودند. از همین رو قره العین با آنها پیوند خورد و اولین نغمه های شوم بی حجابی زنان را سر داد و خود را به عنوان اولین زن بی حجاب تاریخ معاصر مطرح کرد. او در خلال تبلیغ مرام باب ، بدون هیچ واهمه ای عقاید سخیف بابیان را درباره ی اشتراک جنسی وصف می کرد و به حضار بشارت می داد که نه تنها از این پس زنان می توانند آزاد و رها در اجتماع حضور یابند، بلکه یک زن می تواند با چندین مرد ارتباط داشته باشد. قره العین در اول ذیقعده ۱۲۶۸ هجری قمری مطابق با ۲۷ مرداد ۱۲۳۱ هجری شمسی به دست عزیزخان، سردار سپاه ناصر الدین شاه در باغ ایلخانی اعدام شد. پس از مرگ او، اندیشه بی حجابی زنان یکی از برنامه های استعماری برای فرهنگ زدایی از ملل مسلمان شد.

[۷] مقام معظم رهبری: امروز شما فرهنگ غربی را ملاحظه بفرمایید: بخش عمده‌ای از وقت زنان و مردان، مجموعاً برای جلب توجّه همگان به مسائل مربوط به زنان، مسأله زیبایی، مسأله آرایش، مسأله‌ی مد، مسأله‌ی جلوه‌گریهای زنانه و مسائل شهوت‌انگیز بین زن و مرد می‌گذرد. این، وقت عمده‌ای از اوقات مردم را می‌گیرد. این، عمدی است. این، حساب شده است. بدیهی است یک زن در نظامی که آن طور هدایت غلط و خباثت‌آمیز و خطرناک دارد، نمی‌تواند همه‌ی استعدادهای خودش را بروز دهد. بیانات در دیدار جمعى از خواهران متخصّص رشته‌ى پزشکى و مامایى ۸/۹/۱۳۷۲

[۸] مقام معظم رهبری: واقعاً این یکی از بزرگ‌ترین افتخارات نظام اسلامی است که در سایه‌ی نظام اسلامی این‌همه زن فرزانه و تحصیل‌کرده و خوش‌فکر و ممتاز از لحاظ فکری و عملی در جامعه‌ی ما وجود دارند؛ خیلی نعمت بزرگی است و مایه‌ی افتخار است… تربیت این‌همه انسان والا، برجسته و خوش‌فکر یکی از بزرگ‌ترین افتخارات نظام اسلامی است. امروز وقتی ما نگاه میکنیم، نام زنان ما بر تارک کتابهای متعدّدی – کتابهای علمی، کتابهای پژوهشی، کتابهای تاریخی، کتابهای ادبی، کتابهای سیاسی، کتابهای هنری – گذاشته شده؛ جزو برترین نوشته‌ها و آثار مکتوب امروز نظام اسلامی – چه مقالات و چه کتابها – نوشته‌های بانوان ما است، که این واقعاً مایه‌ی افتخار است. در تاریخ ما بی‌سابقه است. ۳۰/۱/۱۳۹۳

[۹] مقام معظم رهبری: امروز، در خیلی از کشورهای جهان، همین حرفها و اعتقادات و راه و شعارها و حتّی رسوم و عادات انقلابىِ ملت ایران، نزد بسیاری از ملتها به عنوان سرمشق به حساب می‌آید و آنها همین شعارها را میدهند و همین رسوم را عمل میکنند. من در یکی از کشورهای دوردست که فاصله‌ی زیادی با کشور ما دارد، دیدم که زنهای جوانِ علی‌الظاهر دانشگاهی، پوشش خود را شبیه پوشش زنهای انقلابی ایران قرار داده بودند. این، بر اثر چیست؟ ما کسانی را به آن‌جا نفرستادیم که بروند بگویند شما پوشش زنها را این‌گونه قرار بدهید و به این شکل لباس بپوشید. این، گسترش طبیعی پیام انقلاب است. ۳/۸/۱۳۶۸