راهپیمایی اربعین و بازنمایی پیام انقلاب اسلامی در گام دوم(بخش دوم)

اربعین در جایگاه یک رسانه فراگیر شیعی به صورت محتوایی و کالبدی دارای ظرفیت­‌ها و قابلیت‌­های فوق العاده‌­ای در تبیین و ترویج گفتمان انقلاب اسلامی در آینده جهان اسلام است. بازگویی صدای ظلم ستیزی، معنویت گرایی، عقلانیت و عدالت خواهی و… در بستر اربعین خاطرخواهان جهانی دارد. تحولات جهان اسلام و منطقه و همچنین گستره­‌ی مشارکت و حضور میلیونی علاقمندان به اهل بیت^(ع)  از سراسر جهان در این راهپیمایی باعث شده است اربعین همچو نگینی بر قامت عاشورای سالیان اخیر بدرخشد و خیل عظیم عاشقان امامت و ولایت کعبه آمال خود را در «آوردگاه نجف تا کربلا» بجویند. لذا مقاله حاضر در صدد تبیین ابعاد و وجوه بازنمایی پیام انقلاب اسلامی در بستر این همایش بین امتی از جهان اسلام است. این مقاله به روش ترکیبی با استفاده از روش اسنادی و پیمایشی و جمع آوری داده از شرکت کنندگان در راهپیمایی اربعین انجام شده است. نتایج بررسی نشان داد راهپیمایی اربعین علاوه بر وجوه اختصاصی کسب معنویت و تقرب به اهل بیت^(ع)، ظرفیت تمدنی برای دریافت و هضم پیام انقلاب اسلامی در گام دوم را فراهم نموده است. هویت جدیدی در بستر راهپیمایی اربعین شکل گرفته است که پیام انقلاب اسلامی را نه بر حسب ملیت ایرانی و یا عراقی بلکه  بر حسب میزان پیوند با ولایت و اقتدار تمدنی آن می‌داند. و مخاطبان آن پیام را به عنوان آرمان اسلامی و شیعی دریافت می­‌کنند. رویکرد جدید اربعین رویکردی فراملی و در آستانه فرامذهبی شدن است. اربعین در پیوند با گام دوم انقلاب اسلامی می­‌تواند رهایی امت اسلامی را از یوغ استکبار جهانی و استبداد منطقه­‌ای نشانه بگیرد.

بازیابی توان علّی اربعین در پیوند امت شیعی

پیوند دیرینه دو ملت ایران- عراق علی رغم ۸ سال جنگ تمام عیار در اربعین مجدداً بازیابی شد. با حمایت­‌های دو دولت ایران و عراق از مراسم همگانی راهپیمایی اربعین به عنوان نمایشگاه قدرت سیاسی شیعه در جهان کنونی، بسیاری از شیعیان جهان با حضور و مشارکت مادی و معنوی از این مراسم، برشکوه این راهپیمایی افزودند و اربعین عملا تبدیل به یک همایش بین المللی جهانی شد. توسعه و گسترش راهپیمایی اربعین از یک مراسم مذهبی به یک همایش جهانی، جایگاه ویژه­‌ای به شهرهای کربلا و نجف در رسانه­‌های جهانی بخشید. خصوصا آنکه رهبری معنوی این جریان در کانون معادلات سیاسی جهان  اسلام و از تهران تا بغداد در نوسان بود. ایرانی­‌ها به همان انگیزه و دلیل در اربعین حضور داشتند که عراقی­‌ها می­‌خواستند و عراقی‌ها به همان دلیل آغوش بر زائران ایرانی گشوده بودند که ایران اراده کرده بود. مقام معظم رهبری از این راهپیمایی به عنوان نمونه­‌ای از دوستی و پیوند دو ملت نام می­‌برد و می‌­فرماید: راه‌پیمایی مراسم روز اربعین یک نمونه از این ارتباط دوستانه [دو ملت ایران و عراق] است به‌گونه‌ای که مردم عراق در پذیرایی از زائران ایرانی، از انفاق و محبت و ارادت چیزی کم نمی­‌گذارند. مسئولان دو کشور ایران و عراق، باید از این فضا و فرصت برای منافع دو کشور بیشترین استفاده را کنند.( مقام معظم رهبری،بیانات در دیدار رئیس جمهور عراق،۳/۹/۱۳۹۴).

نتایج بسیاری از تحقیقات انجام شده در این حوزه پیوند بین اُمتی را تبیین می­‌کنند. بنابراین  در ادبیات رسانه‌­ای جهان، مراسم اربعین فراتر از یک رویداد مذهبی یک رویداد سیاسی تلقی می‌شود و مراسم اربعین کارکرد سیاسی و اجتماعی پیدا کرد و مطابق نظر سنجی­ها و تحقیقات  انجام شده توسط مؤسسه و اندیشکده سپیدار در سال ۲۰۱۵ ؛ ۸۷% زائران ایران و ۹۲% زائران عراقی اعتقاد داشته‌­اند که گفتگوی شیعه و سنی موجب کاهش تنش­‌های فرقه­‌ای در عراق می­‌شود.( اندیشکده سپیدار،۱۳۹۶: ۵۸) این نشان می­‌دهد شیعیان حاضر در این راهپمایی اعتقاد به اتحاد دینی و مذهبی دارند و مراسم اربعین را مراسمی در راستای اتحاد و انسجام دینی می­‌دانند. ایضا مقام معظم رهبری در این رابطه می­‌فرماید: شما ملاحظه کردید در اربعین حسینی میلیون‌ها انسان در کنار هم قرار گرفتند؛ خود این حرکت عظیم یک جمعی از مسلمان‌ها -البتّه مخصوص شیعه نبود، سنّی‌ها هم بودند- که در دنیا انعکاس پیدا کرد، تعظیم کردند؛ تجلیل کردند؛ آن را بزرگ‌ترین گردهمایی عالم به حساب آوردند؛ چه کسانی؟ آنهایی که دارند مسائل اسلامی را رصد می­‌کنند. (مقام معظم رهبری، بیانات در دیدار مسئولان نظام و میهمانان بیست و هشتمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی ۱۹/۱۰/۱۳۹۳)

همچنین اکثریت قریب به اتفاق شرکت کنندگان در مراسم اربعین اعتقاد دارند که دین باید نقش مهمی در تصمیم­‌گیری­‌های سیاسی بازی نماید و مذهب باید تمام تصمیمات دولت را تحت تاثیر قرار دهد. ایرانی‌­ها در مقایسه با عراقی‌­ها بیشتر بر این نظر هستند. (اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶: ۹۲) اکثریت حاضرین در راهپیمایی اعتقاد داشته که اعمال نفوذ مراجع در دو قلمرو سیاسی و مذهبی باید باشد. ایرانیان با شدت بیشتری ۶۲%  و عراقی­‌ها ۴۹% موافق اعمال نفوذ مراجع در عرصه­‌های سیاسی و مذهبی هستند.( اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶: ۹۴)

همچنین ۸۱% ایرانی­‌ها و ۹۳% عراقی­‌ها اعتقاد دارند که مرجعیت دینی نقش بسیار مهمی درهدایت رویدادهای سیاسی دارد(اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶ : ۹۵) با توجه به یافته­‌های پارگراف فوق به نظر می‌­رسد این تفاوت نظرات و برتری عراقی­‌ها نسبت به ایرانی‌­ها می‌­تواند ناشی از این باشد که نظریه مرجعیت در ایران در قالب نظام سیاسی و ولایت فقیه به عنوان اعلم و اعظم مراجع اعمال می‌­شود درحالیکه در عراق مرجعیت نقش مستقیم و فردی بیشتر در مسائل سیاسی و رویدادها دارد، خصوصاً در تحولات بعد از اشغال عراق و مبارزه با داعش نظرات مرجع عالی قدر عراق، حضرت آیت الله سیستانی نمونه­‌ای ازاین نفوذ بوده است. در همین راستا اعمال نفوذ آیت الله سیستانی در تسهیل ورود میلیون­‌ها زائر اربعین در سال­های ۹۴ تا ۹۷ گامی اساسی در تبیین نقش هدایتی مرجعیت و هماهنگی با مرجع شیعیان جهان اسلام حضرت امام خامنه­‌ای بود که بسیج عمومی و آمادگی جهان تشیع برای درهم پیچیدن توطئه داعش را رقم زد.

اکثریت ایرانی­ها و ۷۵% عراقی­‌ها اعتقاد دارند مداخله ایران در قضایای منطقه از جمله مبارزه با تروریسم در سوریه، عراق، یمن، لبنان، غزه، بحرین و استقلال افغانستان اثر مثبت برای منطقه و جهان اسلام داشته است.( اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶ : ۱۳۲)

۳۹% از ایرانی­ها و ۲۸% از عراق­ی‌ها انگیزه سیاسی ایران را در منطقه برقراری امنیت، حفاظت از جوامع شیعی آسیب پذیر، ایجاد صلح در خاورمیانه و توسعه نفوذ خود درمنطقه می­‌دانند.( اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶ : ۱۳۴)

درحالیکه اکثریت ۸۰% ایرانی اعتقاد دارند که ایران و آمریکا دارای منافع متفاوت و متضاد هستند اما بر این باورند که ایران و آمریکا در برخی زمینه­‌ها از جمله گردشگری، ورزش، رسانه­‌ و فرهنگ همچنین مبارزه با تروریسم می‌­توانند با هم تعامل داشته باشند. به­ طوری­ که ۶۵% خواستار همکاری نظامی ایران و آمریکا در مبارزه با داعش هستند.( اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶ : ۱۳۷). البته نباید از این نکته غافل بودکه با افول قدرت داعش و افزایش نفرت منطقه‌­ای و جهانی از داعش و همچنین نا امیدی آمریکا از امکان موفقیت این توطئه در سوریه و عراق، آمریکا نیز تلاش کرد به گونه­‌ای خود را در جریان مقابله با داعش معرفی کند و در صدد ادامه حضور فیزیکی در سوریه به بهانه مبارزه با داعش بود.

درعین حال اکثریت پاسخگویان اعتقاد دارند که ایالات متحده آمریکا با دوستان و متحدان شیعه در منطقه ناعادلانه و غیرصادقانه برخورد کرده است. برعکس با دشمنان شیعیان عادلانه رفتار کرده است.(اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶ : ۱۴۶) درکنار این نگاه به اهداف و روش­‌های آمریکا در منطقه ۶۱% ایرانی­‌ها و ۵۸% عراقی­‌ها اعتقاد داشته­‌اند که ایالات متحده نباید در مسائل خاورمیانه دخالتی داشته باشد.

بررسی اقدام و نتایج مطالعات موسسه سپیدار در خصوص اندیشه و باور شیعیان شرکت کنند در راهپیمایی اربعین نشان می­‌دهد که رویداد راهپیمای اربعین یک رویداد سیاسی و مذهبی است که دارای توان علّی و قابلیت­‌های زیادی درجهان تشیع است. خصوصا این رویداد با اراده سیاسی دولت­‌های ایران و عراق و همچنین حضور اکثریت ایرانی­‌ها و عراقی‌­ها انجام می­‌شود. ظرفیتی که می‌­تواند در پیوند و نزدیکی دو ملت و نظام­‌های سیاسی دو کشور موثر باشد. درکنار این نگاه سیاسی که کارکرد سیاسی بیشتری می‌­توان از آن بازیافت. اربعین می‌­تواند یک رویداد عظیم اجتماعی و فرهنگی باشد که تمام وجوه و فلسفه حادثه عظیم عاشورا و نهضت حسینی و چگونگی تداوم این فلسفه را در بستر آن ادامه دهد. لذا فعالیت و اقدامات علمی در باب همایش جهانی اربعین فراتر از یک نظرسنجی باید بتواند به تمام ابعاد اربعین بپردازد. و تمامی وجوه درونی، بیرونی، درون مذهبی، فرامذهبی و اجتماعی و فرهنگی را سنجش و بازگو نماید.

چارچوب مفهومی

راهپیمایی اربعین به تبعیت از نهضت عاشورا یک مسئله ساده و گذرا نیست به همان نسبت که عاشورا  قرن­‌ها ماندگار و روز به روز بر شکوه و عظمت آن خصوصا در جوامع شیعی افزوده می­‌شود، اربعین نیز رمز ماندگاری حرکت حضرت زینب^(س) در پیام رسانی نهضت کربلا است. به همین جهت حضور با انگیزه و هدفدار شیعیان خصوصاً بعد از تحولات عراق جدید نیاز به بررسی بیشتری دارد. ابعاد و وجوهی که بازخوانی آن می­‌تواند قابلیت­‌های اربعین را در برداشت گام­‌های موثر برای خروج شیعیان عراق از انزوای سالیان گذشته رهایی بخشد و پیوند دیرینه عراق به عنوان مشهد شهدای کربلا و امامین عسکرین^(ع) با سایر شیعیان مستحکم‌تر نماید.

لذا اربعین به عنوان یک همایش سراسری جهان تشیع با حجم عظیمی از انسان­‌های عاشق علاوه براینکه به بازگویی علاقه و اشتیاق شیعیان به اهل بیت^(ع)، کسب معنویت و تقرب می‌پردازد، دارای اثرات و پیامدهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برای جهان اسلام و اُمت شیعی است که در ادامه این مقاله این ابعاد در قالب یک مُدل مفهومی بررسی و مورد سنجش قرارگرفته است.

برخی از وجوه درونی اربعین عبارتند از:

جلوه‌ای از عزت و جلال حسینی است.

پاسخ به ندای مظلومیت اهل بیت^(ع) است.

جلوه‌ای از تلاش برای تقرب به اهل بیت است.

جلوه‌ای از وفاداری جامعه شیعی برای تداوم نهضت حسینی است.

همدردی با بازماندگان حادثه کربلا و مصائب اهل بیت.

تداوم نهضت زینبی در زنده نگهداشتن یاد شهدای کربلا.

 برخی از وجوه بیرونی و اجتماعی اربعین عبارتند از:

نمایش قدرت و توان مسلمانان در مقابل استکبار جهانی.

نشان اتحاد و انسجام شیعیان در امور سیاسی و مذهبی تمدن نوین اسلامی.

جلوه‌ای از سرمایه اجتماعی جامعه شیعی در مقابل سایر مذاهب.

مظهر ولایت پذیری و پیروی از مرجعیت دینی در اتصال به مقام امامت.

جلوه‌ای بزرگداشت شعائر، مناسک و مناسبت‌های مذهبی.

الگویی از ندای حق طلبی مستضعفان و محرومان در مقایل ظالمین زمان.

الگوسازی برای سایر ملت و محرومان منطقه برای رهایی از استبداد داخلی و استعمار خارجی.

افزایش شناخت و آگاهی از دلایل و انگیزه‌­های  وقوع حادثه کربلا و تداوم نهضت عاشورا.

به رخ کشیدن قدرت نرم و توان نرم افزاری جامعه شیعی در مقایل گروه­‌های انحرافی و تکفیری.

مجموعه این وجوه ابعاد راهپیمایی اربعین را می توان تحت عنوان توان علّی اربعین تبیین و بازگویی کرد به این مفهوم که نهضت حسینی و قیام عاشورا دارای توان علَی در هدایت و بازیابی امور درونی و بیرونی جامعه سیاسی شیعه در تدقیق امور جامعه در مقابل الگوهای رقیب است. توان علّی که از آن می‌­توان سرمشق­‌های مراحل مختلف تمدن ­سازی، تمدن ­پروری و تمدن­‌داری را استخراج کرد. به واقع اربعین جلوه‌­ای از توان  و قدرت نرم جامعه شیعی است که توانسته است تمام شیعیان را در یک دوره چهل روزه حول محور مصائب اهل بیت^(ع) و عبرت­گیری از آن بسیج نماید.

مروری برتاریخ و رویدادهای جهان اسلام خصوصاً بعد از نفوذ استکبار و رشد گروه­‌های انحرافی و تکفیری در منطقه اسلامی نشان می­‌دهد؛ این عبارت امام خمینی^(ره) که می­‌فرمایند «محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است» یک راهبرد و چشم انداز تمدنی است. یعنی با پاسداشت این ایام است که مسلمانان می­‌توانند مدعی گذشته خود برای ساخت آینده اسلامی باشند. درحالی که استکبار جهانی برای تحکیم روند چپاولگرانه خود با توسعه گروه‌­های تکفیری در صدد تقدس­زدایی از جهان اسلام است. یادآوری حوادث محرم و صفر می‌­تواند بازگشتی آینده ساز به تاریخ اسلام داشته باشد. همچنین امام خمینی انقلاب اسلامی را جلوه‌ای از عاشورا و بازیابی هویت عاشورایی تاریخ اسلام در قرن جدید می­‌داند و پیوند اصولی و بنیادین انقلاب را با حادثه کربلا در فرازهای مختلف بازگو می‌­نماید. پیوندی که در ادامه انقلاب نیز راهگشا و پیش برنده است.

موضوع هویت عاشورایی اگرچه صبغه دیرینه در جوامع شیعی، خصوصا ایران دارد، اما به زعم بسیاری از اندیشمندان با نهضت احیاگری دینی امام خمینی^(ره) و وقوع انقلاب اسلامی در ایران، این مفهوم ابعاد جدیدتری به خود گرفت و خصوصا با تاکیدات و تقید امام خمینی^(ره) و نخبگان دینی و فرهنگی، عملا تبدیل به گفتمان غالب در فرهنگ انقلاب اسلامی شد. پاسداشت قیام عظیم عاشورا، محبت و گرایش به اهل بیت^(ع) را عمیق و پایدار نمود و برای همیشه عواطف وگرایش‌های جامعۀ شیعه را حول این محور مقدس جمع‌آوری و سازماندهی کرد. به طوری که حضرت امام خمینی^(ره) آن را راهی برای حفظ هویت می‌داند « این محرم را زنده نگه دارید. ما هرچه داریم از این محرم است و از این مجالس(سیدالشهدا) است».(امام خمینی، صحیفه نور، ج ۱۷، ص ۵۸).

ارتباط هویت انقلاب اسلامی و هویت عاشورایی، از دو جهت است: یکی اینکه حرکت عاشورای حسینی ایجاد کننده «هویت تأسیسی انقلاب اسلامی»(مسئولیت،حرکت و اقدام رهبری دینی در احیای دین و ایجاد حکومت اسلامی) و دیگری «هویت تداومی انقلاب اسلامی»(مشارکت و حضور بسیج­گونه توده‌های مردمی برای تداوم و حفاظت از دست­آوردهای آن)[۱] بوده است.( گودرزی و عبدالملکی ،۱۳۹۳: ۸۱) بنابراین دیدگاه امام خمینی در مورد رابطه انقلاب اسلامی با نهضت امام حسین^(ع) را می‌­توان در دو بخش بازگو کرد: بخشی از بیانات و پیام­‌های حضرت امام خمینی^(ره) مؤیّد این نکته است که برپایی انقلاب اسلامی و ایجاد هویت آن، منبعث از قیام سیدالشهدا^(ع) بوده است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• انقلاب اسلامی ایران، پرتوی از عاشورا و انقلاب عظیم الهی آن است».(امام خمینی، ج ۱۷، ص ۴۸۲)
• فداکاری‌ها و مجاهدات جوانان برومندکشوراسلامی که پایه‌گذار خروج از ظلمت به سوی نور و از حقارت به سوی سرافرازی و از اسارت به سوی استقلال بود، از نور الهی عاشورا، فروغ و از شمس جمال حسینی(ع)، گرمی یافت».(همان، ج ۱۶، ص ۲۹۰)
• نهضت امام حسین^(ع) آمده تا اینجا و این نهضت را درست کرده است. نهضت ما شعاعی است از آن نهضت».(همان، ج ۱۰، ص ۳۱۴)
• نهضت ما مرهون امام حسین(ع) است».(همان، ج ۸، ص ۵۲۸)
• ما هرچه داریم از محرم است… از شهادت سیدالشهدا^(ع) است… همه تحت بیرق امام حسین^(ع) قیام کردند».(همان، ج ۱۷، ص ۵۸)

این روند در برخی بیانات امام خمینی^(ره) با صراحت بیشتری جنبه تمثیلی (شبیه‌سازی) در هویت پیدا می‌کند؛ به عنوان نمونه:

• امروز روز عاشورای حسینی است؛ امروز ایران کربلاست؛ حسینیان آماده باشید».(همان، ج ۲۱، ص ۱۱)
• این همه مردم خون دادند برای اینکه اسلام تحقق پیدا کند… سیدالشهدا هم خونش را داد برای اینکه اسلام تحقق پیدا کند».(همان، ج ۸، ص ۴۲)

بخشی از بیانات امام^(ره) ناظر بر این معنی است که انقلاب اسلامی و هویت مفهومی آن، رابطه تعدّی و پیوندی دارد و الگو گرفته از حماسه عاشورا است و در حقیقت؛ هویت انقلاب اسلامی با الهام از نهضت حسینی ترسیم شده است؛ از جمله:

• ملت ایران با الهام از حادثه عاشورا، آن قیام کوبنده را به وجود آورد».(همان، ج ۱۶، ص ۲۹۰)
• ملت ایران از پرتو هدایت [امام حسین^(ع)]، معرفت به وظیفه و از استقامت او در مقابل باطل، استواری فرا گرفت».(همان، ج ۱۶، ص ۲۴۹)
• ما افتخار می‌کنیم که مانند سیدالشهدا^(ع) در روز عاشورا کشته شویم… ما همانند حسین^(ع) از همین الآن اعلام می­‌کنیم هرکه با ماست، به طرف ما بیاید و هرکس با ما نیست، به سمت لشکر یزید برود». (همان، ج ۱، ص ۲۴۰)
• ما که تابع حضرت سیدالشهدا^(ع) هستیم، باید ببینیم که انگیزه ایشان از قیام، نهی از منکر بود و اینکه، هر منکری باید از بین برود؛ من جمله حکومت جور».(همان، ج ۲۱، ص ۱)
• ملت ما انقلابی کرد که به برکت همین مجالس (محرم) بود که همه کشور و مردم را دور هم جمع کرد …(همان، ص ۳۴۷)

علاوه بر این بخش دیگری از بیانات امام بیانگر تاثیر تداومی و نقش قیام سید الشهدا^(ع) در حفظ اصول و ارزش‌­های عاشورایی در تداوم انقلاب اسلامی تا مرحله نهایی تحقق تمدن نوین اسلامی است. بنابراین تأثیر عاشورا قیام امام حسین^(ع) منحصر و محصور در زمان و مکان نیست، نهضت حسینی از حیث تداومی نیز در نهضت امام خمینی بازتولید شده است، به طوری که امام می‌فرماید: با فداکاری از انقلاب اسلامی، پاسداری کنیم( ترنم نور، ص۲۰۰)

حضرت امام^(ره) برخی از شاخصه‌های هویت‌ساز کربلا را که در فرایند تداوم آن در ایران نقش محوری دارند، این گونه بازگو فرموده‌اند:

– (مجالس محرم) سازمانی است که بدون اینکه دست واحدی در کار باشد ملت را جمع کند، خود به خود مردم را به هم پیوند داده است».(همان، ج ۱۶، ص ۳۴۴)

از دیگر مصادیق فرایند تأثیر نهضت عاشورا بر هویت تداومی انقلاب اسلامی، مشابه‌سازی تاریخی پدیده هویت است که حضرت امام خمینی^(ره) با طرز بیان خاص و تاکیدی در عبارتی این چنین به تبیین آن پرداخته‌اند:

• مجالس عزای حسینی (از جمله) شعائر مذهبی و سیاسی ماست.
• ذکر مصائب مظلوم و ذکر جنایات ظالم در هر عصری، مظلومان را مقابل ظالم قرار می‌دهد».(همان، ج ۱۰، ص ۳۱۶)

حضرت امام^(ره) بر پایه تفکّر و الگوهای عاشورایی، هویت تداومی انقلاب اسلامی را بر بستر عاشورا بنا کردند. این نگرش آنچنان در منظر امام^(ره) قطعیت یافته که ایشان با قاطعیت اعلام فرمودند: «عاشورا را زنده نگه دارید که با زنده نگه داشتن عاشورا، کشور شما آسیبی نخواهد دید».(همان، ج ۱۵، ص ۳۳۳)

تأکید امام^(ره) بر زنده نگه‌داشتن حماسه عاشورا و تفکّر عاشورایی از آن رو است که ایشان حیات انقلاب را پیوسته به بقای هویت اسلامی و عاشورایی آن دانسته، در صورت بقا و صحّت مسیر، بزرگداشت قیام سیدالشهدا در فضای جامعه، انقلاب اسلامی را از هرخطری مصون و محفوظ قلمداد می‌کنند. و یادآوری می کنند…این خون سیدالشهداست که خون همه ملت‌­های اسلامی را به جوش می‌آورد و این دستجات عاشوراست که مردم را برای حفظ اسلام و مقاصد آن مهیا می‌کند».( امام خمینی، صحیفه نور ، ج ۱۵، ص ۳۳۱)

-… زنده نگه داشتن عاشورا مسئله بسیار مهم عبادی و سیاسی است و در پیشبرد انقلاب اثری بسزا دارد».(همان، ج ۱۳، ص ۳۲۷)

-یکی از رمزهای بزرگی که بالاترین رمز است، قضیه سید الشهداست؛ اگر ما بخواهیم مملکتمان یک مملکت مستقل و آزادی باشد، باید این رمز را حفظ کنیم».(همان، ج ۱۱، ص ۹۷)

-ما تحت عنایات خدای تبارک و تعالی و پرچم توحید هستیم که همان پرچم امام حسین^(ع) است … و ما همان طوری که سیدالشهدا در مقابل آن همه جمعیت و آن همه اسلحه‌ای که آنها داشتند قیام کرد تا شهید شد، ما هم برای شهادت حاضریم».(همان، ج ۱۷، ص ۵۹)

در این عبارت به یکی از شاخصه‌های رفتاری هویت تداومی انقلاب‌اسلامی که شهادت‌طلبی است، اشاره  می‌کنند. و در فرازی دیگر می‌­فرماید: «به جز قدرت سیدالشهدا هیچ قدرتی نمی‌تواند این ملتی را که از همه جانب به او هجوم شده است و توطئه‌هایی را که از جانب همه قدرت­‌های بزرگ برای او چیده‌اند، خنثی کند؛ الا همین مجالس عزای(سید الشهدا)».(همان، ج ۱۶، ص ۳۴۶)

در دیدگاه امام خمینی در رأس همه کلید واژه‌­ها و استعاره­‌های برآمده از نهضت حسینی؛ شهادت‌طلبی و عشق جوانان در ایثارجان و فداکاری قرار دارد؛ به طوری که در این رابطه می‌فرماید: «تبعیت و پیروی از سیدالشهدا^(ع) و اصحاب ایشان، در عشق به شهادت است».(همان، ج ۱۵، ص ۶)[۲]

در سیر بلوغ فکری و دینی و تکامل تدریجی هویت‌یابی جامعۀ شیعی؛ قیام عاشورا به عنوان الگویی بارور شده درسطح خَرد، انقلاب اسلامی به منزلۀ زیرساخت حاکمیتی وحَدّی در سطح میانی و انقلاب با چشم‌انداز تمدنی مهدویت درسطح جهانی، هویت‌ساز هستند. این جریان‌سازی اجتماعی درجامعه اسلامی از نظر برخی محققان این حوزه، دارای ویژگی‌هایی است که عبارتند از: «الهی، دینی و ارزشی، تاریخی، سیاسی و حکومتی، روانی، تربیتی و رفتاری، فرهنگی، راهبردی و زمینه‌سازی، جهادی و مدیریتی و قرآنی».(گودرزی، ۱۳۸۹، ص ۱۶۶).

لذا از نظرتاثیر تداومی یکی از مهمترین و پرجمعیت ترین رویدادها پیش برنده در فرایند تمدن سازی انقلاب اسلامی، اربعین است. اربعینی که با حضور تمام عیار شیعیان از سراسر جهان نجف تا کربلا را تبدیل به همایشی جهانی برای بازگشت به پیام عاشورا یعنی تبری جستن از ظالمین و تمسک به خاندان رسالت و نبوت دارد.

بررسی دیدگاه و نظرات شرکت کنندگان در راهپیمایی اربعین سال ۱۳۹۶ که با  نمونه ۱۰۰ نفری از حاضرین در راهپیمایی که به صورت تصادفی ساده انتخاب شده و با مصاحبه حضوری در فرایند تکمیل پرسشنامه مشارکت داشته ‌اند. برخی از وجوه این رویداد عظیم را اینگونه بازگو می­‌کند.

جدول شماره ۱: دیدگاه شرکت کنندگان در خصوص ابعاد و دست­آوردهای راهپیمایی اربعین در شاخص کل

بررسی دیدگاه کلی شرکت کنندگان در راهپیمایی اربعین که با ۱۶ سئوال مورد  سنجش قرار گرفت نشان می­دهد در مجموع اکثریت قریب به اتفاق حاضرین میزان تاثیر و کارکرد راهپیمایی را در شاخص­های ۱۶ گانه در حد «متوسط و بالاتر» می‌­دانند. نتایج تفکیکی میانگین نظرات در خصوص سئوالات شانزده­گانه در ادامه تشریح می‌شود.

جدول شماره ۲: دیدگاه شرکت کنندگان در خصوص ابعاد و دست­آوردهای راهپیمایی اربعین در شاخص کل

همانطور که از جدول فوق پیدا است، میانگین نظرات پاسخگویان در خصوص ابعاد و پیامدهای رویداد راهپیمایی اربعین نشان می­‌دهد در مجموع توان علّی راهپیمایی اربعین در ابعاد مختلف در حد متوسط و بالاتر است. همچنین نتایج بررسی آزمون رتبه­‌ای شاخص­ه‌ای شانزده­گانه نشان می‌­دهد در مجموع تفاوت معنی ­داری بین نظرات شرکت کنندگان در راهپیمایی در شاخص­های شانزده­گانه وجود دارد. مهمترین ابعاد و دست­‌آوردهای اربعین به ترتیب اولویت عبارتند از:

1. اربعین جلوه‌ای از عزت و جلال حسینی است.
2. اربعین نشان از عزم و اراده و وفاداری شیعیان برای تداوم نهضت امام حسین^(ع) است.
3. بزرگداشت شعائر، ایام و مناسبت‌های مذهبی.
4. تلاش برای تقرب و نزدیکی به اهل بیت^(ع).
5. همدری با اهل بیت امام حسین^(ع).
6. تداوم حرکت حضرت زینب و زنده نگه داشتن یاد شهدای کربلا.
7. نمایش قدرت مسلمانان در مقابل استکبار جهانی.
8. سرمایه اجتماعی جامعه شیعی در نسبت با سایر مذاهب.
9. به رخ کشیدن قدرت و توان شیعه در مقابل گروه‌های انحرافی.
10. اتحاد و انسجام شیعیان در امور سیاسی ومذهبی.
11. پاسخ به ندای مظلومیت و حق طلبانه اهل بیت^(ع).
12. الگو سازی برای سایر ملت‌­های منطقه و جهان.
13. ندای حق طلبی مستضعفین و محرومان در مقابل ظالمین.
14. ولایت پذیری و تبعیت از مرجعیت دینی.
15. کسب معنویت وآمرزش گناهان.
16. افزایش شناخت و آگاهی از انگیزه و دلایل حادثه کربلا.

نتیجه گیری

انقلاب اسلامی که به رهبری حضرت امام خمینی^(ره) در ایران اتفاق افتاد و به پیروزی رسید اگرچه کانون آن ایران بود اما گستره و حوزه نفوذ آن فراتر از مرزهای ایران، تا حوزه نفوذ تمدنی ایران زمین و همچنین حوزه نفوذ تفکر شیعی در جهان می‌باشد. از نظر تاریخی ریشه در فلسفه رسالت نبوی و طریقت علوی دارد. این انقلاب در مراحل اولیه و ساخت تمدنی خود ریشه داعیه‌­هایی همچون نهضت سرخ عاشورایی و پیام سبز مهدوی دارد. لذا توان علّی این دو قلمرو عملی و فکری این امکان را فراهم می‌­آورد که چشم اندازی جهانی از موجودیت خود بیان نماید و درگام دوم پویاتر و بالنده تر از گام اول سیر تاریخ را درنوردد. راهپیمایی اربعین که بستری عملی از شکل­گیری سرمایه اجتماعی شیعی در جهان تقابل ها و تضادها است. این توان علّی بیش از پیش فراهم است. حضور میلیونی زائران حسینی درحدود ده روز راهپیمایی اربعین در ابعاد مختلف سخت­افزاری و نرم­افزاری امکان تدقیق و تشریح و ترویج اهداف انقلاب را درگام دوم امکان پذیر می­سازد. انقلاب اسلامی با گذر از مرحله ساخت تمدنی خود که در قواره نظام اسلامی طراحی و ارائه شده است در این گام امکان تمدن پروری و نهادینه ساختن شاخص‌های تمدن داری در تعامل بین دولت­‌ها و همگرایی ملت­‌ها باید جستجوکند. این جستجو در راهپمایی اربعین در تبیین پیام معنویت خواهی و عدالت طلبی و تلاش برای رهایی از سلطه استکبار و استعمار جهانی در منطقه و ارائه الگوهای عملی از شکل­گیری نهضت­‌ها و گروه­‌های مبارزاتی در جهان اسلام در بستر اربعین فراهم است.

الگوسازی بر اساس اتحاد و همگرایی اُمت شیعی حول محور مبارزه با تروریسم و مقابله با نحله‌­های فکری انحرافی در میان امت اسلامی توان نرم افزاری راهپیمایی اربعین برای نزدیک شدن به وحدت جهان اسلام است.

اربعین ظرفیت هدایت افکار عمومی جهان و ملت­‌های منطقه را برای بیان واقعیت­‌های تاریخ اسلام و همچنین الگوهایی برای اداره و مدیریت برگزاری شعائرالله فراهم نموده است. الگویی از یک همایش چند میلیونی با کمترین هزینه و بوروکراسی با ضریب امنیت بالا و با مشارکت مردمی.

اربعین از آن جهت که  در راس اهدف خود استبداد ستیزی و رهایی از یوغ طاغوت زمان را نشانه می­‌گیرد اگر بتواند بر جهل و خلاء آگاهی فائق آید منشا تحولات بنیادین در جهان آینده می­‌شود. پیام معنویت­ گرایی، عدالت خواهی، عقلانیت و ظلم­گریزی و استکبارستیزی انقلاب اسلامی که مقصود نهایی انقلاب اسلامی درگام دوم برای تمدن­سازی است در بستر اربعین امکان ظهور و گسترش جهانی می‌­یابد.

عمق بخشی و توسعه پیوند بین ملتی ایرانی- عراقی به پیوند بین امتی شیعی- شیعی و شیعی- سنی راهبردی اساسی و رسالتی عظیم و فریضه­‌ای دینی  برای ارکان و کارگزاران راهپیمایی اربعین است تا به این طریق حوزه نفوذ انقلاب را درگام دوم بر بستر اربعین استوار نمایند.

موقعیت سرزمینی و ارتباطی ایران این امکان را به ایران داده است به عنوان پلی ارتباطی آسیای میانه و شبه قاره هند و چین در راهپیمایی اربعین عمل کند و از ظرفیت اربعین برای تبیین و ترویج پیام انقلاب اسلامی درگام دوم بهره بگیرد.

برنامه‌­ریزی و ارائه راهبرد و نقشه راه برای توسعه راهپیمایی از مسیر مشهد تا کربلا برای زائران افغان و شبه قاره می‌­تواند در پیوند بین اُمتی جهان اسلام و مشتاقان اهل بیت^(ع) بر بستر انقلاب اسلامی در گام دوم مفید واقع شود.

ایجاد تالارهای گفتگو و برپایی موکب­‌های خاص مراجع تقلید، دانشگاه‌­ها و حوزه‌­های علمیه در طول راهپیمایی اربعین برای ارتباط با زائران سایر کشورها و تبیین پیام انقلاب اسلامی برای آنان می­‌تواند در جهانی ­سازی و صدور پیام انقلاب اسلامی درگام دوم  موثر باشد.

پی‌نوشت:

[۱] در بعد تداومی، بسیج به عنوان مولود انقلاب اسلامی و تحت تأثیر انقلاب عاشورا بر این فرضیه استوار است که  نسبت قریب و یکسانی بین انقلاب اسلامی و بسیج در سطح ملی و فرا ملی(جامعه اسلامی و جهانی) برقرار است. حزب الله، حشد شعبی، نیروهای دفاع وطنی،انصارالله، فاطمیون،زینبیون و حیدریون نمونه های از بسیج مردمی بر مبنای هویت عاشورایی برای آینده نهضت است.

[۲]  از جمله سایر مفاهیم ارزشی این حوزه از نظر امام عباتند از: مقاومت و استقامت، زدودن حجاب ظلمانی تمدن مادی و شیطانی(افشاگری)، دشمن‌شناسی، ظلم‌ستیزی، شهادت و نثار خون، روحیه شجاعت و شهامت و ایثار و رشادت و فداکاری، عشق و محبت و وفاداری، روحیه تکلیف‌گرایی و مسئولیت‌پذیری، توکّل به خدای متعال و توسّل به امام معصوم(ع) در طریق حق، نجات دین از تحریف و تلاش برای نشر و بقای آن، ولایت‌پذیری و ولایت محوری.