آرای دیگران در «مقدمه‌‌ای بر انقلاب اسلامی»

«فکرت، رسانه اندیشه و آگاهی»؛ برخلاف تصور ممکن و اولیه، یک نظر جامع و مورد تأیید اهل فن، درباره «چرایی» وقوع انقلاب اسلامی وجود ندارد؛ چون‌که نویسندگان پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش داده‌اند.

غالب کار‌هایی که تاکنون درباره انقلاب اسلامی ارائه شده، جنبه‌ی نظریه‌پردازی دارند. به استثنای‌ تشکیل‌ سلسله‌ی صفویه، بزرگ‌ترین تحول تاریخی که از ظهور اسلام تا‌ اکنون در ایران شکل گرفته انقلاب اسلامی‌ است.

بنابراین اغراق‌آمیز نیست، اگر ادعا شود که تغییرات اساسی که در بسیاری از ساختار‌های‌ اجتماعی ایران به‌وقوع پیوسته‌، در نتیجه‌ی انقلاب اسلامی صورت گرفته‌ است؛ بعلاوه در ابعاد منطقه‌ای نیز آثار و تبعات آن بی‌مثال بوده‌ است.

کتاب «مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی» بر‌خلاف دیگر آثار چاپ شده در زمینه‌ی پیرامون انقلاب اسلامی سعی داشته‌‌ است تا از ذهنی‌گرایی و فراتر‌ رفتن از قالب‌های تکراری موجود اجتناب‌ کند. هم‌چنین این اثر ، رساله دکتری نویسنده- دکتر صادق زیبا کلام- بوده‌ است که دارای ۶ فصل است.

فصل اول آن، شامل نظریه‌پردازی پیرامون موضوع است که مفصل‌ترین بخش کتاب را در بر می‌گیرد. در این فصل شاهد آراء و نظرات بسیاری پیرامون انقلاب اسلامی هستیم که پس از معرفی و تشریح مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند؛ از نظریه‌های مبتنی بر «فرضیه‌های توطئه» گرفته تا «مدرنیزه کردن» جامعه ایران. هم‌چنین در پایان این فصل ، بر‌اساس تحلیل نویسنده در خصوص نظریه‌ی «چرایی» انقلاب اسلامی این نتیجه را می‌توان گرفت که انقلاب اسلامی ایران در حقیقت انقلابی علیه استبداد و دیکتاتوری حاکم بر ایران بود. بخش مهم دیگر این فصل با عنوان «مذهب‌، بنیادگرایی‌ و انقلاب‌اسلامی» آمده که در واقع بحثی پیرامون ریشه‌یابی علل مذهبی شدن مخالفت بر علیه رژیم شاه است. در این قسمت ، عواملی سبب ظهور «اصول‌گرایی» در ایران می‌شوند و اساساً انقلاب را آن‌چنان آغشته با مذهب می‌کنند که حتی ریشه‌شان به دهه‌های قبل از انقلاب می‌رسد.

بنابراین این عوامل ضمن ریشه دوانیدن در ساختار سیاسی-اجتماعی و مذهبی ایران نه تنها «اصول‌گرایی» را به وجود می‌آورند، بلکه بر بخش عمده‌ای از بدنه‌ی سیاسی خارج از اصول حکومت نیز کاملاً مسلط می‌شود.

فصل دوم، «پایان عصر سراب» نشان می‌دهد که چگونه شاه و متحدین غربیش بالاخص آمریکایی ها در ارزیابی از موقعیت وی و رژیمش به اشتباه رفته‌اند.

فصل سوم تحت عنوان «بحران چگونه آغاز می‌شود» است که تغییر و تحولاتی که در نتیجه‌ی پیروزی دموکرات‌ها در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۱۳۵۵ و استقرار جیمی کارتر در کاخ سفید به وجود می‌آید را مورد بررسی قرار می‌گیرد.

فصل چهارم «کارتر، حقوق‌ بشر و ایران» در حقیقت ادامه‌ی فصل سوم است که به تشریح واکنش تهران در برابر سیاست‌ها و تغییرات می‌پردازد.

فصل پنجم «فضای باز سیاسی» است و مطالب آن بیشتر حول محور تغییراتی است که در انتهای فصل چهارم تحت عنوان واکنش رژیم شاه در‌قبال سیاست‌های جدید واشنگتن از آن سخن به‌میان آمده است.

فصل ششم «تصویری از مخالفین مقارن با انقلاب» است که به معرفی گروه‌ها و جریانات مخالف با رژیم شاه می‌پردازد.

دکتر زیبا کلام برای شکستن این سکوت، به جز سالیان دراز حضور در متن انقلاب، هشت سال اخیر را به تتبع درباره‌ی این رویداد گذرانده است. او در تحلیل و بررسی انقلاب اسلامی عظمت آن را دست کم نگرفته‌است و این امتیازی که اثر او را در حد کتابی ماندگار در زمینه‌ی تاریخ معاصر ایران اعتلا می‌بخشد.

کتاب «مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی» در سال ۱۳۷۲ به قلم دکتر صادق زیبا کلام و به همت انتشارات روزنه در ۲۸۸ صفحه منتشر و روانه بازار شده است.

* زهرا نوروزی بهجت، نویسنده و پژوهشگر