امتیازهای اقتصادی، هدف استعمار (2)
برای مطالعه بخش اول این گفتگو اینجا کلیک کنید.
نهضت تحریم تنباکو که برخی از نویسندگان آن را به نام نهضت رژی هم می‌شناسند، در مقابله با یکی از نهضت‌های استعماری که دولت انگلیس در کشور ما ایجاد کرد به وجود آمد. امتیاز انحصار خرید توتون و تنباکو در ایران و خارج از ایران، اگرچه به ظاهر جنبه اقتصادی داشت، اما بسیار فراتر از عرصه اقتصادی بود و عرصه‌های فرهنگی و سیاسی و نظامی را هم در بر می‌گرفت.
یکی از دلایلش این است که اجرای این امتیاز و کمپانی در ایران نیاز به میدانِ عمل گسترده‌ای داشت و عرصه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را قاعدتاً در بر می‌گرفت و اینکه حضور انگلیسی‌ها محدود به فعالیت در چارچوب این امتیاز نبود.
انگلیسی‌ها هم‌زمان چند امتیاز را در ایران دنبال می‌کردند و برنامه جامعی برای ایران داشتند. این‌گونه نبوده که بخواهند فقط یک فعالیت اقتصادی کوچک انجام دهند. سخن از نفوذ گسترده در ایران بود و نفوذی که شاید دهه‌ها قرار است ادامه پیداکند و حتی نفوذی که می‌توانیم از آن به عنوان مستعمره‌شدن ایران نام ببریم، مانند آنچه که در هند و جاهای دیگر اتفاق افتاد.
انگلیسی‌ها یک برنامه مفصل و منسجمی برای ایران داشتند. میرزا حسین قلی‌خان نظام‌السلطنه که یکی از رجال توانمند دوره قاجار بوده، در خصوص آنچه که در این امتیاز اتفاق افتاد، می‌گوید: «اگر این عمل دو سال استقرار داشت، بدون زحمت تمام خاک ایران در تصرف مشروع رژی قرار می‌گرفت و مردم فدوی و جان‌نثار او بودند.» یعنی تمام ایران در اختیار آن‌ها قرار می‌گرفت و باید دولت حقوق خود را از تملق رژی مرکزی دارالخلافه دریافت می‌کرد. یعنی می‌توانیم بگوییم اگر این فعالیت ادامه پیدا می‌کرد، دولت ایران دست‌نشانده‌ی استعمارگران می‌شد.
عباس میرزا ملک‌آرا در کتابش می‌گوید: «انگلیسی‌ها به ایران آمدند تا دولت ایران را فتح کرده باشند.» در خیلی از شهرهای ایران توتون و تنباکو کشت می‌شد. حضور آن‌ها و مأمورانشان در هر شهری برای برداشت توتون و تنباکو و برای انحصار خرید و فروش تنباکو بود.
خود ایران مصرف‌کننده بالای توتون و تنباکو بود، لذا این‌ها باید در هر شهری یک کمپانی تأسیس می‌کردند و هر یک از این کمپانی‌ها به تعداد زیادی مأمور نیاز داشت تا بتوانند این امور را اداره کنند.
کتاب «میرزا حسن کربلایی» معتبرترین کتاب درباره این نهضت است که میرزا حسن خودش در این نهضت حضور داشت و هم‌زمان وقایع را تعریف کرده است: نزدیک به دو هزار انگلیسی به‌بهانه کمپانی رژی وارد ایران شده بودند. قاعدتاً این‌ها برای مدت طولانی قرار بوده در ایران بمانند و لذا با خانواده‌هایشان می‌آمدند و مراودات گسترده‌ای بین ایرانیان و آن‌ها به وجود می‌آمد، در نتیجه کم‌کم تعاملات فرهنگی، آثار و تبعات متعدد خودش را نشان داد. یکی از این آثار، فخر فروشی و توقع انگلیسی‌ها نسبت به مردم ایران و برخورد انگلیسی‌ها با مردم ایران و تحقیر آن‌ها بود.
میرزا حسن کربلایی در کتاب خود نقل می‌کند: «مجدالاسلام کرمانی یکی از رجال دوره مشروطه، این جمله را می‌گوید: کمپانی مذکور اداره بسیار مفصل و عالی در مرکز و ادارات مفصله در تمام بلاد ایران تشکیل داد و به قدر یک وزارتخانه و دولت ایران اجزا و اتباع و مستخدمین اجیر کرد.» لذا این عرصه از فعالیت کمپانی رژی بسیار گسترده‌تر از عرصه اقتصادی بوده و آثار و تبعات خودش در عرصه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ایران را نشان داد.
اینکه گفته شده این قرارداد تأثیر نظامی هم داشت، نقل بوده در تاریخ که این‌ها محموله‌های بزرگی را وارد ایران می‌کردند بدون اینکه مراقبت‌های گمرکی صورت گیرد. گاه اتفاق می‌افتاد که این محموله‌ها به هر دلیلی تفتیش می‌شد و مشاهده می‌کردند که اسلحه و ادوات نظامی وارد ایران می‌شود. یا در تهران شروع‌کردن به ساختن یک ساختمان بسیار بزرگی به عنوان اداره مرکزی کمپانی. این‌ها نشان می‌دهد که در پوشش امتیاز رژی اهداف بزرگ‌تری را در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی دنبال می‌کردند. لذا ما این را نمی‌توانیم به عنوان نفوذ اقتصادیِ صرف مورد تحلیل قرار دهیم.
برای مطالعه بخش سوم این گفتگو اینجا کلیک کنید.
………………..
پایان / 102
ارسال دیدگاه
مجموع دیدگاهها : 0 در انتظار بررسی : 0 انتشار یافته : 0