برنامه «رحیل» رهیافتی بر شعر و اندیشه‌ی آیینی است

اشاره: اهمیت شعر آیینی از انجایی است که باید همراه با استنادات تاریخی متقن و صحیح باشد. شعر هم مانند همه‌ی عرض ارادت‌ها به حضرات معصومین علیهم السلام باید سرشار از روایت‌های صحیح باشد تا به خوبی در شعر فاخر منعکس شود. برنامه‌ی رحیل یک برنامه ی پژوهش محور با مرکزیت شعر که قرار است در مناسبت‌های ملی و مذهبی تولید و پخش شود. نقطه تمایز این برنامه با دیگر تولیدات شعری، پژوهش‌محور بودن و استخدام شعر آیینی در فضای تجربه‌ی استادان و شاعران اهل مطالعه است. رسانه‌ی اندیشه‌ای و تحلیلی فکرت برای شناخت شعر پژوهش‌محور و اهمیت این بسترسازی به سراغ تهیه کننده‌ی برنامه‌ی رحیل رفته تا گفت‌وگویی با دکتر سمانه خلف‌زاده، شاعر و کارشناس پژوهش شعر و ادبیات، داشته باشد. فصل اول برنامه رحیل در دهه دوم محرم از طریق تلویزیون اینترنتی کتاب، شبکه اول سیما، رسانه عقیق به روی آنتن رفت.در ادامه مشروح این گفت‌وگو در اختیار شما فرهیختگان وشعر دوستان قرار می‌گیرد.

* ابتدای گفت‌وگو توضیحی درباره‌ی برنامه‌ی رحیل بفرمایید.

ویژه برنامه‌ی رحیل قرار هست به‌طور مداوم در مناسبت‌های ملی و مذهبی ساخته و پخش شود. علت اینکه من به دنبال ساخت چنین برنامه‌ای رفتم، این بود که بنده سال‌هاست در زمینه ی شعر و ادبیات فعالیت دارم. اما دغدغه‌ی اصلی من بحث پژوهش و بحث روایت تاریخی و روایت صحیح بود و دوست داشتم یک برنامه‌ای ساخته شود و در معرض دید مخاطب قرار بگیرد که علاوه برجذابیت‌های ادبی همراه با بخش پژوهشی و تاریخی باشد تا آن را به مخاطب منتقل کنیم.

در فصل اول این برنامه به چهار بانوی عاشورایی که در حادثه کربلا حاضر بودند و یا در عاشورا نقش داشتند پرداختیم تا از این طریق بیننده هم تأثیرگذار از زندگی آن بانوان باشد و سبک زندگی بانوان عاشورایی را موثر در زندگی خودش ببیند که همه‌ی اینها همراه با جذابیت‌های شعری و ادبی بوده است.

فصل اول رحیل دارای چهار قسمت بود که ما در این چهار قسمت درباره ی حضرت زینب، حضرت ام البنین، حضرت ام وهب و حضرت رباب سلام الله علیهما کار کردیم. شاعران درباره این چهار بانو به شعر خوانی پرداختند و در ضمن این شعر خوانی ما از روایت گری دکتر امین فروغی استفاده کردیم. ایشان به زوایای کمتر پرداخته شده ی این بانوان عاشورایی اشاره کردند تا مخاطبان هم با این بانوان صبور و عظیم بیشتر آشنا شوند.

* اشاره‌ی خوبی داشتید به اینکه دغدغه‌ی اصلی شما پژوهش‌محور است. با این نگاه و بینش چه اتفاقی موجب این شد که شما برنامه‌ی خودتان را با پژوهش همراه کنید. چطور شما به این نتیجه رسیدید که مخاطب فقط شنونده‌ی یک شعر نباشد؟

ما همیشه در طول تاریخ الگوها و اسوه‌هایی داشتیم که این اشخاص توانسته‌اند در حجم وسیعی از زندگی انسان‌ها تأثیرگذار باشند. این تأثیرگذاری هم در امور دنیوی و هم در امور اخروی بوده است. آنچه که من را ترغیب کرد که به سمت پژوهش بروم این بود که احساس کردم بانوان ما نیاز مبرمی دارند که هویت خودشان را بهتر بشناسند. ما بانوانی هستیم که زیر سایه ی جمهوری اسلامی ایران در حال زندگی کردن هستیم. در واقع دین و تمدن را با هم داریم و من واقعا احساس کردم که بیاییم هم بانوان اثرگذار را به خانواده ها بشناسانیم و هم اینکه بگوییم زندگی این بانوان فراز و فرودهایی داشته و به دور از اذهان نبوده است. نوع برخورد با همسر، نوع برخورد با فرزند و نوع تعامل با مردم و جامعه همه و همه می توانند یک الگوی ناب برای جامعه ی امروز بانوان باشند.

از همین رو من به سمت پژوهش‌محوری این مبحث رفتم. شما ببینید بزرگ‌ترین پشتوانه‌ی حضرت رسول صلوات الله علیه، همسر ایشان حضرت خدیجه سلام الله علیها هستند و در ادامه همراهی حضرت زهرا سلام الله علیها با حضرت رسول صلوات الله علیه و حضرت علی علیه السلام است و این همراهی هم در منزل بوده و هم در بیرون ازخانه  با حفظ حریم و حفظ شانیت همسری و مادری که در ادامه ی مسیر به عنوان مدافع ولایت فداکاری ها کردند. این الگو محوری ادامه دارد تا به حضرت زینب سلام الله علیها می رسیم. شکوفایی این مسیر در این بانوی بزرگوار دیده می شود.

در برنامه ی رحیل آنچه مهم است همان نشان دادن مشی و حرکت حضرت زینب سلام الله علیها  در واقعه ی عاشورا است. آنجایی که باید اشک بریزد، آنجایی که باید سکوت کند و آنجایی که باید سخن بگوید. همه و همه به درستی دیده می شود و این همان الگو محوری این بانو در شئون مختلف است و هیچ چیزی جز زیبایی را نمی بینید. همین حضرت زینب سلام الله علیها الگویی می شود در ماجرای دفاع مقدس تا مدافعین حرم ما که ادامه دارد. بنابراین تلاش کردیم در برنامه‌ی رحیل این الگو محوری در شعر و ادبیات هم دیده شود.

* شعر محور اصلی ارادت شما در این برنامه است، بفرمایید چه میزان مطالعه و پژوهش درباره‌ی این بانوان عاشورایی بوده است؟ آیا پژوهش‌های خاصی در این زمینه اتفاق افتاده است؟

از نظر من تعریف شعر آیینی و شعر اهل بیت این است که روایات صحیح را به طور ادیبانه به مخاطب منتقل کند. ما حق خیال پردازی کردن در این ساحت را نداریم و وظیفه‌ی یک شاعر آیینی این است که با مطالعه و بررسی‌های تاریخی آن چیزی را که کسب می کند به طور شاعرانه و ادیبانه به مخاطب منتقل کند. یعنی شاعر آیینی وظیفه ی سنگین تری دارد و آن هم پژوهش محور بودن کارش است. باید با مطالعات تاریخی به سمت بستر سازی مناسبی برای اداء اشعارش برود. و از همین جا آسیب‌شناسی این ساحت از شعرگویی‌ها برا ی اهل بیت روشن می‌شود که مبادا شعر آیینی، برای اهل بیت علیه السلام دچار وهن و بی‌احترامی بشود. حتی حساسیت این ساحت به حدی است که باید مراقب عدم ورود روایات نامعتبر در شعر گویی ها باشد.

* مقتل خوانی در دهه‌ی اخیر در روز عاشورا و دهه‌ی اول محرم مرسوم شده است. ما به واسطه‌ی همین مقتل خوانی‌ها شناخت بیشتری نسبت به حادثه‌ی عاشورا پیدا کردیم. آیا شعرهای آیینی ما درگیر ورود کتاب‌های مقاتل و دانسته‌های مقتل‌خوانی بوده‌ است؟

یکی از منابعی که بسیار توصیه می شود به شاعر برای ورود به شعر گفتن، همان مطالعه‌ی مقتل و مقتل خوانی است. شعرای اهل پژوهش همیشه مصمم بودند برای اینگونه مطالعات تاریخی و مقتل خوانی تا در مسیر شعر از طریق مقتل خوانی ها با روایات تاریخی درباره ی این حادثه ی عظیم آشنا شوند. اینگونه نیست که مقتل فقط باب اندوه را به شاعر منتقل کند. بلکه مقتل باب حماسه را نیز روشن می کند. آنجا که امام حسین علیه السلام می گویند: المَوتُ أولی مِن رُكوبِ العاری، مرگ برای من از زندگی با ذلت ارزشمند تر است، این یعنی آفرینش حماسه و تلفیق حماسه و احساس. در گفتگوی امام حسین علیه السلام با اصحاب، رجز خوانی اهل بیت علیهم السلام و اصحاب، گفتگوی امام حسین علیه السلام با اهل بیتشان به خصوص حضرت زینب سلام الله علیها، همه ی این ها یعنی مقتل که همان انتقال روایت صحیح از آن حادثه است. در شعر عاشورا باید حماسه و احساس با هم منتقل شوند و شاعر از انتقال روایات نامعتبر در شعر بپرهیزد. خواندن مقتل را به همه ی دوستان شاعر سفارش می کنیم چرا که شناخت مقتل و مقتل خوانی خودش ایده دهنده در اشعار است.

* از آن جایی که شاکله‌ی اصلی انتقال روایت‌ها حضور حضرت زینب  سلام الله علیها است، چه مقدار روایت‌های صحیح در شعر ما جریان داشته است؟ هم و تلاش شعرای انقلاب اسلامی در این مورد چه میزان بوده است؟

حضرت زینب سلام الله علیها الگویی شد برای زنان ما در انقلاب اسلامی از دفاع مقدس تا شهدای مدافع حرم  و تا هم اکنون زنان ما با صبر زینبی مانوس هستند. از شخصیت حضرت زینب سلام الله علیها باید بسیار گفت و بسیار نوشت. چون الگوی مادام العمر است. در فصل سوم رحیل که هفته ی دفاع مقدس خواهد بود، با خانواده های شهدا گفت‌وگویی خواهیم داشت، اما گفت‌وگو از نوع سبک زندگی. می‌خواهیم اگر همسر یا مادر یا فرزند شهیدی مهمان برنامه‌ی ما می‌شوند، درباره ی سبک زندگی شهید هم در منزل و در نزد خانواده و هم در بیرون از منزل و در برخورد و تعامل با اجتماع به صورت ملموس صحبت کنیم. مرحله ی بعدی این است که ببینیم همان بانویی که در کنار این شهید زندگی کرده چه تأثیری از سبک زندگی شهید گرفته است و حالا خودش قرار هست چگونه آن راه را ادامه بدهد.

البته نکته‌ای دارم و آن این است که اشعاری که می‌خوانیم، بیشتر روایتی از اندوه بانو است و البته این غیر قابل انکار است. اما اینکه شاعر فقط در باب اندوه حضرت زینب سلام الله شعر بگوید و فقط همان بعد احساسی را در نظر بگیرد، خود را مدیون یه حضرت زینب سلام الله علیها می کند. شاعر موظف است که در انتقال اشعار به مخاطب بعد حماسه گونگی حضرت زینب سلام الله علیها را نیز انتقال دهد. زینب سلام الله علیها همان بانویی است که بت و هیمنه ی یزید لعنت الله علیه را شکست. پس جاری‌بودن حماسه در شعر از این بانوی بزرگوار ضروری است.

در این گفتگواشاره به پدر شعر آیینی داشته باشیم. استاد مجاهدی به عنوان پدر شعر آیینی جهت و بستر شعر آیینی را به سمتی بردند که اشعار آیینی حتما مطالعه‌ محور باشند و شاعران ما اهل مطالعه ی ادبی و تاریخی باشند.

* از چه کتاب‌هایی در برنامه‌ی رحیل بهره برده‌اید؟

همانطور که اشاره کردیم فصل اول برنامه ی رحیل با عنوان بانوان عاشورایی بود که در آن برنامه زوایای مختلف بانوان عاشورایی را شرح دادیم. برای فصل دوم برنامه ی رحیل که با موضوعی اربعین است، تلاش کردیم که باز هم جریان حضور کتاب را پررنگ نشان دهیم. ما در یکی از بخش ها، معرفی کتاب سفرنامه های اربعین را داریم و در بخش های بعدی هم شعرخوانی خواهد بود. کتابهایی که قرار هست معرفی بشوند، کتاب «از این ستون به آن ستون محمد رضا وحید زاده»، «پادشان پیاده از بهزاد دانشگر»، «به صحرا شدم عشق باریده بود از دکتر غلامعلی حداد عادل»، «عمود هزار و چهار صد از علی اکبر والایی» لست.

در ادامه هم از نوحه های غنی و استوار در این برنامه استفاده کردیم. مثل نواهای مرحوم کوثری که در این نوحه ها هم مادحین موثق هستند و هم شعر سرایان اهل مطالعات تاریخی بوده اند.

* در انتهای برنامه اشاره داشته باشید به همکارانی که در این برنامه مشارکت داشتند.

تلویزیون اینترنتی کتاب، سازمان هیئت‌ها و تشکل‌های مذهبی، موسسه فرهنگی عقیق، مجمع جهانی حضرت علی اصغر علیه السلام که با ما مشارکت داشتند.

* خبرنگار: مهتا صانعی