شهید مطهری و زیست اجتماعی در جامعه

استاد شهید مرتضی مطهری از متفکرین نام‌آشنا در عرصه اندیشه اسلامی است که ویژگی‌های منحصربه‌فرد شخصیتی ایشان سبب شده تا به‌عنوان الگویی برای همه خصوصاً اهل فکر و نظر به شمار آیند. تقوا، اهل مطالعه و برخورد ایشان با دیگران ورود شهید مطهری به مسائل اجتماعی و دینی بر اساس تعالیم اسلام بوده است. ویژگی‌های شخصیتی ایشان و واکاوی چگونگی زیست ایشان با موضوعاتی که امروز با آن مواجه هستیم، موضوع گفتگوی اختصاصی «فکرت، رسانه اندیشه و آگاهی»‌ با دکتر حامد پوررستمی،‌ دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران قرار گرفت. آنچه در ادامه می‌آید، مشروح این گفتگوست:

* شهید مطهری یکی از نماد‌های درخشان انقلاب اسلامی ایران است. اندیشمندان مختلفی سلوک علمی و اجتماعی استاد را واکاوی کرده‌اند. به نظر شما شهید مطهری چه شاخصه‌هایی در خود داشتند؟

شهید مطهری در سه حوزه ویژگی‌های شاخص داشتند:

• درعرصه تعامل با خود

شهید مطهری بسیار اهل تفکر بودند و به معنای واقعی کلمه متفکر بودند؛ شهید مطهری به همان اندازه‌ای که چیزی را می‌‌خواند به همان اندازه هم تفکر می‌‌کرد و در آثار خود نیز به اهمیت تفکر در کنار مطالعات زیاد اشاره کردند. نکته بعدی که می‌‌توان در مورد شخصیت ایشان به آن اشاره کرد، اهل برنامه و نظم بودند و برای تمام ساعات زندگی خودشان برنامه داشتند و همچنین تنوع مطالعاتی داشتند و براساس همین برنامه‌ریزی، یک مدیریت زمان داشتند و موفقیت این مدیریت زمان به خاطر مدیریت نفسشان بود و این‌‌ها در راستای آموزه‌‌های دین است که حضرت امیر(ع) در نامه ۴۷ به این دو موضوع اشاره می‌‌کنند:«أُوصِیکُمَا بِتَقْوَى اللَّهِ، وَ نَظْمِ أَمْرِکُمْ» و انسان‌ها اگر ناظم و منظم نباشند نمی‌‌توانند به اهداف اجتماعی خود دست پیدا کنند، نکته سوم از ابعاد شخصیتی ایشان، آگاهی به زمان بود یعنی زمان‌شناس بودند و زمینه‌ها را به خوبی طراحی می‌کردند، در احادیث هم اشاره شده است، کسی که زمانه را بشناسد شبُهات روزگار به او حمله نمی‌‌کند؛ شهید مطهری جزء این دسته بود.

• در عرصه تعامل با خدا

شهید مطهری به معنای واقعی اهل توکل بودند «انّ الله یحب المتوکلین»؛ کار را به خدا می‌‌سپارد. ایشان کار و وظیفه را خودشان انجام می‌‌دادند و کوتاهی نمی‌‌کردند ولی بعد از انجام وظایف، آنها را به خدا می‌‌سپرد و اعتقاد داشت که هرچیزی رقم بخورد بعد از انجام وظیفه، خیر است. ایشان اعتماد به نفسی داشتند که توکل او را بالا می‌‌بُرد و منشأ این اعتماد به نفس، اعتماد به ربّ بود که او را مثل کوه در مقابل مشکلات قرار داد. تعبیر حدیث امیرالمومنین(ع) شایسته ایشان است که می‌‌فرمایند: «کوه می‌لرزد ولی مؤمن نمی‌لرزد». برکات علمی شهید مطهری به خاطر تقوا  و خداپروری ایشان بود که قرآن کریم می‌‌فرمایند:«انَّ تَتقواللَّه»، تقوا پیشه کنید. مجموعه شهید مطهری هدایت‌گر بسیاری بود و این هم به خاطر تقوای ایشان بود و تقوا مثل نوری است که راه را برای دیگران هم روشن می‌‌کند.

• عرصه تعامل با مردم و دیگران

دو ویژگی که شهید مطهری در تعامل با مردم داشت و باعث تمایز ایشان با دیگر مسئولین انقلاب اسلامی شد عبارتند از:

• دوست داشتن و مردم دوستی ایشان با آنها؛ انسان‌ها را به معنای واقعی تکریم می‌‌کردند، خدمتی که شهید مطهری به جامعه و جوانان کردند و کمتر کسی در انقلاب اسلامی این خدمت را به اسلام و انقلاب اسلامی کردند.
• نکته دوم در کنار اینکه مردم دوست بود، ظلم‌ستیز هم بود؛ یعنی علاوه بر اینکه جاذبه داشت دافعه هم داشت. در مقابل پدیده‌هایی مثل تروریست و صهیونیسم فریاد می‌زدند و ایستادگی می‌‌کردند، آگاهی بخشی و مردم را بیدار می‌کردند و می‌‌فرمودند که شمر زمانه‌ات را بشناس. در مقابل جریان‌های انحرافی ایستادگی می‌کردند، شهید مطهری در مقابل جریان‌های منحرفی مثل بهائیت و… که وجود داشتند ایستادگی کردند و در مقابل کسانی که در جریان مهدویت انحرافاتی داشتند به مبارزه می‌‌پرداختند.

* شهید مطهری درحالی‌که سطوح عالی علمی به‌ ویژه در حوزه فلسفه اسلامی را طی کرده بودند، اما در مسیر ارتباط با جامعه زمان خود بسیار موفق بودند. به نظر شما نگاه استاد برای ورود به عرصه اجتماعی و تأثیرگذاری دینی بر مردم چه بود؟

شهید مطهری به عرصه‌های دینی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بسیار توجه می‌‌کرد، و این عرصه‌ها را جزء مهم‌ترین عرصه‌‌های جهاد می‌‌نامید و به شدت از انزوا و گوشه‌نشینی پرهیز می‌‌کردند. کسی را مؤمن و بنده واقعی می‌‌دانستند که به میدان بیاید، در دل فرهنگ و سیاست، خدمت رسانی کند و در این میدان ترکش هم بخورد. نگاه شهید مطهری نگاه توحید و شرک اجتماعی بود. ایشان توحید صفاتی و افعالی را در عرصه اجتماعی پیاده کرده بودند یعنی در توحید عملی شما بنده خدا باشید و این بندگی خدا در توحید عملی یعنی هم در حوزه توحید فردی و اجتماعی نمود داشته باشد. در حوزه توحید اجتماعی انسان موحد کسی است که وظایف اجتماعی را به خوبی انجام دهد. شهید مطهری معتقد بود اگر جامعه‌ای دچار طاغوت شد این جامعه برده طاغوت است. شهید مطهری به وظیفه خود عمل کرد تا مردم را از بردگی و بندگی خارج کند. بر این اساس شهید مطهری معتقد بود که باید به عرصه‌های اجتماعی ورود کرد، چون مردم یک جامعه اگر دنبال صحبت‌های طاغوت بروند بنده طاغوت می‌شوند و ایشان مردم را دعوت به توحید اجتماعی کردند نه شرک اجتماعی چون اطاعت یعنی شرک.

نگاه شهید مطهری به بحث عرصه اجتماعی نگاه اهل بیتی بود. بر اساس تفکر وحدت و انسجام، همان‌طور که نهج‌البلاغه چهار تَشر به مردم می‌‌زند و در خطبه ۱۱۳ می فرمایند: «فَلَا تَوَازَرُونَ وَ لَا تَنَاصَحُونَ وَ لَا تَبَاذَلُونَ وَ لَا تَوَادُّونَ»؛ نه یکدیگر را یارى مى‌دهید، نه خیرخواه یکدیگرید و نه چیزى به یکدیگر مى‌بخشید و نه به یکدیگر دوستى مى‌کنید. شهید مطهری با این نگاه به عرصه اجتماعی ورود کرد تا برای جامعه، خیرخواه و اهل بخشش باشد و در تمام زمینه‌ها و جامعه را دوست داشته باشد. پس نگاه شهید مطهری به ورود به عرصه‌های اجتماعی یک نگاه توحیدی و دینی و تکلیف‌مدارانه بود.

شهید مطهری بسیار اهل تفکر بودند و به معنای واقعی کلمه متفکر بودند؛ شهید مطهری به همان اندازه‌ای که چیزی را می‌‌خواند به همان اندازه هم تفکر می‌‌کرد و در آثار خود نیز به اهمیت تفکر در کنار مطالعات زیاد اشاره کردند. شخصیت ایشان به آن اشاره کرد، اهل برنامه و نظم بودند و برای تمام ساعات زندگی خودشان برنامه داشتند و همچنین تنوع مطالعاتی داشتند.

* اگر شهید مطهری در دوران ما می‌زیست با چه پدیده‌ای به مبارزه می‌پرداخت؟

 چهار اقدامی که اگر شهید مطهری در دوران ما می زیست به مباره با آن ها می‌‌پرداخت عبارتند از:

۱- تحریم

شهید مطهری در مبارزه با این پدیده در مقابل دو نوع تحریم مبارزه می‌کرد: تحریم خارجی و تحریم داخلی. عده‌ای دست به اقداماتی می‌زنند تا جلوی پیشرفت اقتصادی را بگیرند و گلوگاه اقتصای را به دست خودشان می‌‌گیرند و ایشان  به مبارزه با مسئولینی می‌‌پرداخت که سبب تحریم‌های خارجی و تشدید تحریم‌های داخلی  شدند و به آنها گوشزد می‌‌کرد که شما حق ندارید تا زمانی که ظرفیت‌های داخلی ما موجود است دست گدایی به بیرون دراز کنید و حق ندارید با وجود چنین جوانانی چشم به بیرون از این خاک داشته باشید و حق اعتماد به دشمن  را ندارید. تحریم داخلی یعنی اینکه شما با وجود این جوانان و پتانسیل‌های موجود و همچنین با وجود مواد اولیه در کشور نتوانستید به اهداف خودتان برسید و در بسیاری از صنایع مثل خودرو عملکرد خوبی نداشتید. شهید مطهری در مقابل تحریم‌گران خارجی و داخلی می‌‌ایستادند و به مبارزه با آنها می‌‌پرداخت.

۲- تحریف

 گروهی هستند که واقعیت‌های اسلام و انقلاب اسلامی را وارونه نشان می‌‌دهند و جنگ ترکیبی بر علیه انقلاب اسلامی به راه انداختند. ایشان پرورش‌یافته مکتب نهج‌البلاغه بودند و از آن تأثیر می‌‌گرفتند. در بحث جهاد هم امام علی(ع) در نهج‌البلاغه به آن اشاره کردند و در نامه ۴۷ می‌‌فرمایند: «اللَّه اللّهَ فِی الجّهادِ بِاموالِکُم وّ انّفُسِکُم  وَ السِنتکّم فی سّبیل اللِه»؛ ای مردم به مسئله جهاد اهتمام داشته باشید، جهاد جانی، جهاد مالی و جهاد لسانی. شهید مطهری اگر در دوره کنونی می‌‌زیست مهم‌ترین اقدام وی در مقابل آنها جهاد تبیین بود، زیرا به خوبی مقوله‌های جهاد تبین را درک می‌‌کردند و در میدان مبارزه با تحریف می‌‌ایستادند.

مقوله های جهاد تبین نیز سه مورد هستند که عبارتند از: تولید محتوا،توزیع محتوا و روش‌ها و تاکتیک‌های مورد نیاز در جهاد تبیین.

۳- تضعیف

 شهید مطهری در صحبت‌های خود انقلاب اسلامی را نقد می‌‌کردند ولی هیچ‌گاه دست به تضعیف اسلام و انقلاب اسلامی نمی‌‌زدند حتی بالعکس روحیه می‌‌دادند و مردم را ارجاع می‌‌دادند به پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های درونی خودشان، و اینکه ایرانی اگر تلاش کند به خیلی از خواسته‌ای خودش می‌‌رسد. اگر شهید مطهری در دوره کنونی بودند در مقابل تضعیف ایستادگی می‌‌کردند و دست به اقداماتی می‌‌زدند و اجازه نمی‌‌دادند عده‌ای  آیه یأس بخوانند، به جوانان روحیه می‌‌دادند و  آنها را صاحب بهترین هوش، سرمایه و مکتب می‌‌دانست و به آنها گوشزد می‌‌کرد که مطمئن باشید اگر تلاش کنید به خیلی از آرمانهای اجتماعی دست پیدا می‌کنید.  

۴- تبعیض

فاصله‌‌های طبقاتی، غنا و گدا بودن جامعه اسلامی و اوضاع نا‌به‌سامانی که جامعه اسلامی درگیر آن شده همه این‌ها مورد تأیید شهید مطهری نبود و ایشان به مبارزه با این تبعیض و نابرابری می‌‌پرداختند. شهید مطهری پرورش یافته مکتب نهج البلاغه است که امام علی(ع) می‌‌فرمایند: «چطور سیر بخوابم وقتی که انسان‌‌هایی در همین حوالی هستند که سیری را به یاد ندارد.» شهید مطهری در مقابل انواع تبعیض می‌‌ایستاد، تبعیض اجتماعی و تبعیض فرهنگی که بخواهند این ظلم را بر مردم تحمیل کنند. پدیده‌های اجتماعی مثل برپایی مجلس لاکچری، پوشیدن لباس‌‌های لاکچری برای تفاخر و… ایشان به مبارزه با هر نوع تبعیض می‌پرداخت حتی اگر از سوی نزدیکان خودش صورت می‌گرفت و فریاد می‌‌زد.