شکست پهلوی به روایت کتاب «ایران بین دو انقلاب»

به گزارش «فکرت، رسانه اندیشه و آگاهی»، علاقه و توجه به تحولات ایران معاصر، علاقه و توجهی است که بیشتر در سال‌های اخیر به‌ویژه پس از بروز انقلاب اسلامی، بنیانی اساسی یافته است؛ از این رو هم‌زمان با این رشد ناگهانی و چشمگیر درخواست و نیاز عمومی به آگاهی از تحولات، انبوهی از نوشته‌های تاریخی عهده‌دار شدند که نظر به اقتضای کار بیشتر جنبه‌ی سطحی داشته‌اند؛ بی‌گمان کتاب «ایران بین دو انقلاب» اثری خوب در بررسی تاریخ معاصر ایران است.

کتاب «ایران بین دو انقلاب» نوشته‌ی یرواند آبراهامیان، یکی از کتاب‌های برجسته در زمینه‌ی علوم سیاسی و تاریخ می‌باشد که به تحلیل و بررسی در خصوص بنیاد‌های اجتماعی سیاست در ایران می‌پردازد که چگونه توسعه‌ی اقتصادی-اجتماعی به تدریج ویژگی‌های زندگی سیاسی در ایران را از انقلاب مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی شکل داده است.

پروفسور یرواند آبراهامیان در این اثر به تحلیل تاثیرات متقابل سازمان‌های سیاسی و نیرو‌های اجتماعی ایران از سده نوزدهم میلادی تا انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ می‌پردازد، وی نیرو‌های اجتماعی را به «گروه‌های قومی» و «طبقات اجتماعی» تقسیم بندی کرده است.

گروه‌های قومی را گروه‌بندی عمودی افراد دارای علقه‌های مشترک زبانی، قبار قبیله‌ای، دین یا همولاتیرگری می‌داند و طبقه اجتماعی را به معنی اقشار وسیع متشکل از افرادی دارای ارتباط مشترک با وسایل تولید رفتار متقابل مشترک با شیوه مدیریت و در محیط‌های توسعه یافته، رویکرد مشترک به نوسازی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تعبیر می‌کند.

نویسنده با توجه به دستاورد‌های جامعه‌شناسان تأثیرات نظام‌های سیاسی بر نظام‌های اجتماعی را مورد بررسی قرار می‌دهد، ایشان اثرش را با توصیف ساختار اجتماعی سیاسی دوره‌ی قاجار و علل و پیامد‌های انقلاب مشروطیت آغاز و با بررسی دوره رضاشاه و سقوط رژیمش و سال‌های بحرانی شهریور ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۳۲ ادامه می‌دهد و بر این دوره، خصوصاً تاثیر نیرو‌های سیاسی تاکید ویژه می‌کند.

استاد آبراهامیان سال‌های پس از کودتا را تا آستانه انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ به انگیزه ریشه‌یابی علل وقوع انقلاب و نیرو‌های مؤثر در آن پرداخته و با بررسی نقش مهم اسلام و نیز نقش تعیین کننده شخص خمینی در پیروزی انقلاب بررسی خود را به پایان می‌رساند؛ در نتیجه علت وقوع انقلاب توسعه ناهمگونی بود که حکومت محمدرضاه‌شاه، خواه ناخواه، در پیش گرفته بود.

این کتاب از ۳ بخش تشکیل شده است که عبارتند از :

– بخش نخست تحت عنوان «پیشینه‌ی تاریخی» است که اوضاع ایران را در اواخر عصر قاجار مورد بررسی قرار داده و وقایع و تحولات دوران انقلاب مشروطه و حکومت رضاشاه را شرح می‌دهد که زمینه‌ای برای درک ایران نو فراهم می‌شود.

– بخش دوم «سیاست‌ ستیز اجتماعی» است که زمینه اجتماعی ماجرا‌های سیاسی بین سقوط رضاشاه و ظهور محمدرضا پهلوی بررسی و تحلیل می‌شود.

– بخش سوم نیز «ایران معاصر» است که به بررسی آن پرداخته و برنامه‌های اجتماعی و اقتصادی محمدرضا را شرح می‌دهد؛ همچنین تشدید تنش‌های ناشی از آن برنامه‌ها و بروز انقلاب اسلامی صورت گرفته است.

هدف اصلی این کتاب، تحلیل بنیان‌ها و شالوده‌های اجتماعی سیاست در ایران از طریق بررسی کشمکش‌های محوری طبقاتی و قومی، ارتباط میان نوسازی اجتماعی-اقتصادی و توسعه سیاسی و ترکیب اجتماعی احزاب مهم سیاسی و دیدگاه ایدئولوژیکی آن‌هاست.

فرض اساسی در سراسر کتاب رویکرد نو مارکسیستی «ئی پی تامپسون» است که پدیده طبقه را نباید صرفاً بر‌حسب ارتباط آن با شیوه تولید درک کرد، بلکه در متن زمان تاریخی و اصطکاک اجتماعی آن با دیگر طبقات معاصر درک می‌شود.

کتاب «ایران بین دو انقلاب» در سال ۱۴۰۱ / ۱۹۸۲ به قلم پروفسور یرواند آبراهامیان و با همت انتشارات نی در ۷۰۹ صفحه منتشر و روانه بازار گردیده است.

* زهرا نوروزی بهجت؛ نویسنده و پژوهشگر