بازگشت به جهان فرهنگی مسجد

رسانه فکرت | سید محمد تقی موسوی کراماتی

در گذشته با ارائه موضوعی با عنوان «آسیب شناسی رویکرد تبلیغاتی در فعالیت‌های فرهنگی پس از انقلاب» از این مسأله سخن رفت که معضل بزرگ فعالیت‌های فرهنگی پساانقلاب، معلول رویکرد تبلیغاتی و بیرونی بودن آن است.

باری شیوه‌ای کم عمق و سطحی، که پای رفتن فراتر از ظاهر را ندارد و صد البته واقعیتی است روشن و آشکار که این رویکرد مانده در ظاهر، قابلیت تامین انتظارت بزرگ فرهنگی انقلاب اسلامی را ندارد و در نوشتاری تحت عنوان «شناخت معیار عینی ارزیابی فعالیت‌های فرهنگی در اسلام» روشن شد که تنها این مسجد است که ظرفیت بارورسازی همه سطوح مختلف و مندرج در رویکردهای فرهنگی را دارا و از تمامی کاستی‌ها و ضعف‌هایی که در خصوص فعالیت‌های تبلیغاتی آمد، وجودش کاملاً پاک و مبرا است.

رویکردهای سه‌گانه جهان فرهنگی مسجد

سطوح مختلف جهان فرهنگی مسجد در سطوح سه‌گانه بینشی، کنشی و منشی قابل بررسی است که به‌خوبی فراخناکی خصائص فرهنگی آن را آشکار می‌سازد.

1-رویکرد بینشی

مسجد از ویژگی خاص ایجاد بینش نظام‌مند و ذهنیت حاکم برخوردار است. این امر نیز بنابر تذکر دائمی که همواره از جان مسجد می‌جوشد؛ ساکنان آن را در یک فضای مستمر از جهان‌بینی مکتبی جای می‌دهد؛ آن‌سان که روح فرهنگ اسلامی را از عرضی بودن، ذاتی انسان مسلمان می‌کند. بینشی که به ساخت شخصیت متناسب با مؤلفه‌های دینی منتهی می‌گردد. شخصیتی که برخوردار از ثبات فکری در مواجهه با همه تلاطم‌های فرهنگی است و دارنده قدرت انتخاب، اثبات و نفی جریان‌های همگرا و واگرای فرهنگ دینی در میدان جنگ‌های بزرگ و کوچک فرهنگی و ارزشی است.

2-رویکرد منشی

فضای فرهنگی حاکم بر محیط مسجد توأم با آن بینش نظام‌مندی که از آن سخن آمد به گونه‌ای است که گرایش‌ها و میل‌ها و تمناها و اراده‌ها و خواستن‌های فردی را درونی و وجدانی می‌کند و به خوبی از انسان خود، متناسب با ساختار فرهنگی خویش، شخصیت‌سازی می‌کند.

3-رویکرد کنشی

سطوح پیشین نه لزوماً به‌صورت پایه‌ای که ممکن است هم‌پایه و همراه با هم انجام گیرد. خواستن‌ها و نخواستن‌های فردی را نه به صورت فردگرایی محض و بی‌اعتنا به هویت جمعی بلکه در ضمن یک جهت اجتماعی خاص، مطابق با حرکت هدفمند ارزش‌های دینی، با حفظ اصول خاص فکری به صورت فردی و اجتماعی، آگاهانه انجام می‌گیرد.

ویژیگی‌های ممتاز فرهنگی مسجد

1-اتحاد هویت فردی و اجتماعی

نخستین ویژگی که در بافت فرهنگی مسجد جلوه ممتازی به آن بخشیده، اتحاد هویت فردی و اجتماعی فرد در جهان فرهنگی آن است یعنی فرد و جامعه در این عالم فرهنگی همچون یک واحد حقیقی عمل می‌کنند و کنش فردی با حضور اجتماعی آن بیگانه نیست و به تعبیر رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم، هم خودسازی و هم جامعه‌سازی در این مکان مقدس به خوبی دست یافتنی است.

2-کیفیت‌گرایی

ساختار وجودی مسجد به گونه‌ای است که کمیت‌گرایی، فرصت ظهور و بروز نمی‌یابد چرا که اساس آن بر کیفیت استوار آمده است. و این زخم کهنه فرهنگی، یارای تفوق بر امور کیفی مسجد را ندارد هر چند که ممکن است در حاشیه فعالیت‌هایی که انجام گیرد راهی بیابد؛ اما فرصت سلطه‌گری هیچگاه پیدا نخواهد کرد. از این‌رو است که مسجد با وجود تحقق همه جانبه مولفه‌های شاخصش، زمینه ظهور کارهای بزرگ و ساختن انسان‌های بزرگ و پرورش جامعه بزرگ را خواهد داشت.

3-پیوستگی

از ویژیگی‌های بارزی است که میزان اثربخشی جهان فرهنگی مسجد را به نحو فوق‌العاده‌ای بالا می‌برد. ویژگی که در عرصه‌های دیگر همچون حسینیه، مهدیه کمتر دیده می‌شود و ناپایداری و انقطاع زمانی آن آسیب جدی بر اثربخشی ممتد و پیوسته کنش فرهنگی وارد می‌کند.

شایان ذکر است فرهنگ، یک جریان دائمی و پیوسته است آنچنان‌که رهبر انقلاب از آن با تعبیر هوا یاد می‌کند یعنی اگر لحظه‌ای و مقطعی قطع شد، امکان دگرگونی و واژگونی هویتی وجود دارد. بنابراین جهت تامین این نیاز اساسی و حیاتی، ایجاب می‌کند در سیاست‌گذاری‌های خرد و کلان فرهنگی، جایگاهی تعیین شود که قابلیت اثربخشی دائمی و پیوسته را در انواع جنگ‌های فرهنگی را دارا باشد.

از این منظر است که حتی حسینیه و مهدیه و سایر مراکز مذهبی با وجود شایستگی‌های لازم در آماده‌سازی و و ورزیدگی و چالاکی فرهنگی به موجب نداشتن خصیصه حیاتی پیوستگی در اثربخشی فرهنگی در مراتب دوم و سوم فعالیت‌های فرهنگی جای می‌گیرند.

مقطع زمانی فعالیت‌های فرهنگی ماه محرم و ماه مبارک رمضان نیز یک دهه و یک ماه امتداد ندارد بدین روی حداکثر اثربخشی آنها به دلیل محدودیت زمانی، تامین‌کننده اقتضائات پیوسته و دائمی عرصه فرهنگی نیست. شایان ذکر است در حرکت کلان فرهنگی هیچ تنافی میان کارکرد مسجد و هیئت و حسینیه نیست؛ اما نوع انتظار از بهره‌وری آنها نتایج فرهنگی را دستخوش تغییر می‌سازد.

با وجود رستاخیزهای بزرگی که در پهنه هیئت و ماه محرم برپا می‌شود؛ اما به دلیل عدم پیوستگی، کارآمدی کلان و بلند مدت جریان فرهنگی مسجد را ندارد هر چند مسجد و هیئت هر دو در یک راستا عمل می‌کنند؛ لکن اولویت بخشی به حسینیه و به حاشیه رفتن مسجد در کنش‌های فرهنگی و اکتفا به محدوده زمانی کوتاه حسینیه، اهداف سترگ فرهنگی را تامین نخواهد کرد؛ منتها اگر اولویت‌بندی کارکردی مراکز دینی و فرهنگی با عطف به همه ظرفیت‌های وجودی آنها در نظر گرفته شود زمینه بارورسازی مجموع آثار فرهنگی آنها فراهم خواهد شد، بدین معنا که مسجد در کانون توجه همه فعالیت‌های دینی و فرهنگی قرار گیرد و سایر مراکز مذهبی در طول آن عمل کنند.

اغراق نیست اگر ادعا شود با ترکیب چنین مراکز دینی یک انقلاب فرهنگی بزرگ رخ خواهد داد آنچنان‌که انقلاب اسلامی ایران حاصل امتزاج صحیح جنبش فرهنگی مسجد با حسینیه است در این تقسیم کار فرهنگی، حرکت مستمر با مسجد و به اوج رساندن آن با حسینیه است.

نکته مهم دیگری که لازم می‌نماید دقت ویژه‌ای به آن افکند نوع ارتباط ارزشی پایدار میان مسجد و حسینیه است. مسجد بنابر جایگاه مستقر و مستمری که در طول لحظه‌های فرهنگی دارد؛ قوام بخش ارزش‌های متعالی است که حسینیه‌ها در پی تحقق‌بخشی به آن هستند، اما اگر این جریان متصل فرهنگی از مسجد تا حسینیه قطع شود نه ارزش‌های مستقر حفظ خواهند شد و نه ارزش‌های متعالی کامل به دست خواهند آمد.

4-درونی‌سازی

این ویژگی ممتاز حاصل فرایند صحیح انتقال فرهنگ از سطوح بینشی و منشی است که به صورت مستمر و پیوسته در جهان فرهنگی مسجد، انسان مسلمان را در یک جایگاه خودآگاهانه از عالم دینی قرار می‌دهد که خود سرآغاز حرکت آگاهانه در مواجهه با سایر فرهنگ‌های دیگر می‌شود که نه به التقاط می‌انجامد و نه در ابتذال فرهنگی فرو می‌رود آنچنان‌که در بخش سطح بینش‌ی فرهنگی مسجد آمد روح فرهنگ اسلامی را از عرضی بودن، ذاتی انسان مسلمان می‌شود و جزئی از وجودش می‌گردد که بر اساس هنجارهای آن می‌نگرد و برمی‌گزیند.

5- جامعیت

آنچه مسجد را در سطح دست نیافتنی و غیر جایگزین در فعالیت‌های فرهنگی شاخص ساخته، وجود جامع آن در اثربخشی ارزش‌های دینی به صورت کامل و هماهنگ به همه کسانی است که در محیط آن مستقر می‌شوند. این جامعیت در فکر، اخلاق و رفتار به صورت فردی و اجتماعی ظاهر می‌شود.

نتیجه

بر اساس آنچه آمد روشن می‌شود که فراگیری ساحت فرهنگی مسجد، آنچنان هست که از قابلیت بارورسازی همه اهداف کلان فرهنگ اسلامی برخوردار است. اساساً در میان همه مراکز دینی تنها جایگاهی است که بنابر ویژیگی‌های منحصر به فرد ذاتی می‌تواند ما به‌ازاء عینی وسعت ماهوی فرهنگ را به عنوان یک واقعیت اجتماعی کلان و فراگیر باشد. (مهدی جمشیدی، درآمدی بر اندیشه فرهنگی آیت الله خامنه‌ای، ص 49) آن‌سان که همه سطوح تاثیر گذار نظام‌های اجتماعی را در بر گیرد. بنابراین تا مسجد در متن فعالیت‌های فرهنگی انقلاب بازنگردد هر حرکت و جنبشی از رسیدن به بلندای آرمان‌های مقدس اسلامی، باز خواهد ماند و ناتمام و نورسیده، نرسیده و نیامده، تمام خواهد شد.

تاریخ انتشار: ١٤٠٣/٠١/٠٩