نزار قبانی شاعر و دیپلمات سوری ویژگی های جالبی از منطقه مان را در یکی از اشعارش بر می شمرد. «خاوَرمیانه را به تقلید چشمانِ شرقیِ تو ساخته اند: پُر اِلتهاب، اندوهگین، خَسته، زیبا». چه اتفاقی برای این غرب آسیا یا خاوری در میانه دنیا برای غربی ها افتاده است؟ چرا اینقدر آشوبناک است؟

افراد متفاوتی درباره چرایی و چگونگی وضعیت غرب آسیا یاده های متفاوتی را مطرح کرده اند. از تاثیر ایدئولوژی تا نفرین نفت، از صلحی که همه صلح ها را بر باد داد تا دخالت قدرت های خارجی. اگر بخواهیم تاریخی به فرآیند شکل گیری این منطقه نگاه کنیم، می توان نقطه عطفی را پس از فروپاشی عثمانی برای این منطقه در نظر گرفت. پس از جنگ جهانی اول نوعی ترتیبات که شاید بتوان آن را نظمی منطقه ای نامید در غرب آسیا فروریخت. پس از آن، طرف پیروز جنگ یعنی بریتانیا و فرانسه شروع به تقسیم این مناطق بین خود کردند. مرز بندی های غیر طبیعی در این منطقه توسط قدرت های خارجی صورت گرفت. این موجودیت های جدید، هویت تاریخی نداشتند و گاها هنوز هم ندارند. کشف نفت و ارزش راهبردی پیدا کردن این کالا اهمیت این منطقه را به نوعی در عرصه جهانی و بین قدرت های بزرگ تثبیت کرد. لذا قدرت های بزرگ و به صورت مشخص ابتدا بریتانیا و سپس ایالات متحده امریکا، به دنبال ایجاد نظمی برای ثبات در منطقه غرب و تضمین جریان نفت به دنیا بودند. این یعنی این منطقه نه خودش به مرحله بلوغ برای ایجاد نظمی منطقه ای رسید، نه قدرت های بزرگ اجازه دادند این روند شکل بگیرد. از همین رو است که بیماری مزمن یا سندروم ناآزامی در غرب آسیا مواجه بوده ایم.

نظم منطقه‌ای را می‌توان سازمان‌دهی الگوهای رفتاری میان واحدها و کنشگران موجود در یک منطقه تعریف کرد. نظم هرچقدر تثبیت شده تر باشد رفتار بازیگران و وضعیت منطقه پیش بینی پذیرتر است. در طول تاریخ معمولا این جنگ ها هستند که نوعی از ترتیبات را در منطقه ای جغرافیایی دیکته می کنند. طرف پیروز این جنگ نیز برای سال ها قاعده رفتاری سایر بازیگران را در آن منطقه مشخص می کند. مثلا امریکا و متفقین پس از جنگ جهانی دوم اصول مطروحه در منشور سازمان ملل را به عنوان نظمی جهانی مطرح می کنند که سایر کشورهای بازنده و حتی تماشاگر جنگ جهانی باید طبق آن رفتار کنند. 

بنظر می رسد غرب آسیا بعد از فروپاشی عثمانی با دخالت های مداوم قدرت های بزرگ تا به امروز نتوانسته است به مفاهمه ای پایدار درباره این نظم منطقه ای بین بازیگران آن برسد، لذا جنگ های متفاوتی را تجربه کرده است. حضور و تاثیر قدرت های بزرگ نیز به دلایلی از جمله نفت، از پیشبرد روند طبیعی این مناطق برای رسیدن به نقطه ی تعادل بین قدرت های متفاوت منطقه ای جلوگیری کرده است. شاید مهم ترین این دخالت ایجاد موجودیتی مصنوعی و نامتجانس با کشورهای منطقه به نام رژیم صهیونیستی در منطقه است.

اما وضعیت در حال تغییر است. کاهش اهمیت نفت منطقه غرب آسیا پس از توسعه نفت شیل و افول امریکا و تمرکزش بر چین باعث شد تا امریکا حضور کمرنگ تری در منطقه داشته باشد و سعی داشته باشد با راهبرد های دیگری مانند موازنه فراساحلی، متحدین منطقه ای خودش را با حضور معنادار خودش در سطح منطقه، جایگزین کند. پیشبرد طرح هایی مانند پیمان ابراهیم یا کوریدور آیمک در همین چارچوب است. خلاء قدرت پسا افول امریکا فرصت خیزش قدرت های جایگزین را در سطح منطقه فراهم می سازد. 

قسمتی از اهمیت عملیات طوفان الاقصی بر هم زدن این طرح برای نظمی منطقه ای است. جمهوری اسلامی ایران نیز اگر می خواهد در نظمی که پس از وقایع شکل خواهد گرفت، سهم بزرگتری از تاثیر گذاری و منافع(از جمله توسعه) داشته باشد، چاره ای غیر از کنشگری فعال در مقابل طرح غربی-عبری ندارد. شاید از همین رو است که رهبری در دیدار «نبیه بری» رئیس مجلس لبنان در دوم خرداد امسال فرمودند «شرایط کنونی منطقه به گونه‌ای است که هم برای دشمن صهیونیستی شرایط مرگ و زندگی است و هم برای جبهه حق.»در این وضعیت اساسا دوگانه ای بین مقاومت و توسعه مطرح نیست. مقاومت پیش نیاز نظم سازی در منطقه غرب آسیا برای ایران و سایر متحدانش است تا بتواند به توسعه و منفعت بلند مدت برسد.

مجاهدانی امکان کنشگری فعال ایران و سایر کشورهای محور مقاومت را در منطقه بوجود آورده اند. به نظر می رسد، به دلیل هزینه بالا و آسیب پذیری متقابل کشورها، جنگی تمام عیار گزینه اول هیچ کشور عاقلی نیست، این یعنی امکان دارد نظمی منطقه ای بدون جنگی بزرگ شکل بگیرد که تا سال ها منافع و ترتیبات کشورهای را مشخص خواهد نمود. این فرآیند زمان بر خواهد بود و به نوعی جنگ اراده هاست، لذا نباید از شکست های مقطعی احساس سرخوردگی کرد و نه از پیروزی ها، احساس پایان معرکه. تعبیر سید شهید مقاومت از این جهت بیشتر شنیدنی است که فرمود «بین ما و بین شما، میدان روزها و شب هاست.» 

تاریخ انتشار: 1403/07/29