رسانه فکرت | مریم اسماعیلی، دانش‌آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی

انسان موجودی است که به جز برخورداری از بعد مادی و جسمی دارای بعد روحی و معنوی نیز هست. طبیعت به بدن مادی انسان و فطرت به روح مجرد انسان برمی‌گردد. فطرت برخلاف طبیعت و غریزه، ساحت و شاکله الهی و روحانی انسانی را به منصه ظهور می‌رساند. از همین رو، انسان همواره باید بکوشد تا بتواند این بعد روحانی را از مسیر عبودیت و بندگی به سمت طبیعت و غرائز حیوانی منحرف ننماید خداوند متعال نیز با واجب کردن صیام ماه رمضان خواسته است تا به انسان برای حرکت در مسیر فطری الهی انگیزه و یاری دهد.

فِطرَت از ریشه «فطر» در لغت به معنای شكافتن، ایجاد و اختراع بدون الگو و نمونه قبلی، صفات و ویژگی‌های مادرزادی و همچنین خلفت و آفرینش آمده است. آنچه از تعریف لغوی فطرت استفاده می شود آن است که این واژه در لغت، مشتمل بر یک مفهوم عام و گسترده ای است. زیرا به جز انسان، شامل حیوان‌ها و نباتات نیز می‌شود. دانشمندان مختلف غربی و اسلامی نیز تعاریف گوناگونی از «فطرت» ارائه داده اند؛ از جمله «کانت» از فلاسفه مشهور غربی، فطرت را به عنوان یکی از معارف پیشین انسانی می‌داند که محصول حس، تجربه و تعقل نبوده و ریشه در مبنای خداشناسی نیز دارد. «علامه طباطبایی» از مفسرین شهیر اسلامی نیز آن را عامل هدایت نظری و عملی انسان برای رسیدن به کمال و سعادت حقیقی معرفی می‌کند. «آیت الله جوادی آملی» نیز از دانشمندان بزرگ اسلامی آن را عامل تمایز انسان از حیوان معرفی می‌کند. 

واژه فطرت و مشتقات آن 20 مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است. در قرآن کریم و احادیث و روایات رسیده مصادیق متعددی از فطرت بیان شده است؛ حقیقت جویی، زیبادوستی، عشق و محبت ورزیدن. از مصادیق بارز فطرت، شناخت خدا و خدا جویی انسان است. چنانچه آیه 30 سوره مبارکه روم نیز فرموده است: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّـهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَا؛ پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین كن، با همان سرشتی كه خدا مردم را بر آن سرشته است». آن چه از این آیه به وضوح استفاده می‌شود آن است که خداوند فطرت و نهاد پاک انسان را با معرفت و شناخت خود عجین و قرین کرده است‌؛ به گونه‌ای که اگر انسان به این فطرت باز گردد، ناخودآگاه خدا را شناخته و درک می‌کند و این که انسان با این استعداد درونی خدادادی گرایش به کمال مطلق داشته و از هر گونه نقص، عیب و زشتی به مقتضای فطرت خود اجتناب می‌کند. 

تمایز فطرت از طبیعت انسانی 

طبیعت انسان عبارت از همان غرایز اوست. «آیت الله مصباح یزدی» می‌نویسد: «فطرت از ویژگی‌های انحصاری انسان دانسته شده که از طرف خداوند متعال به او داده شده است؛ در حالی که در غریزه، صفات و ویژگی‌های مشترک میان انسان و حیوان اراده می‌شود»؛ مانند لذّت طلبی، تنوّع خواهی، خشونت و... بدیهی است هر انسانی ناگزیر از داشتن غریزه و طبیعت است؛ اما مهم آن است که طبیعت انسانی به وسیله فطرت او تعدیل شود تا حیات الهی او به خطر نیفتد. 

حکمرانی فطرت بر طبیعت 

انسان به جز برخورداری از بعد مادی و جسمی دارای بعد روحی و معنوی نیز هست. طبیعت به بدن مادی انسان و فطرت به روح مجرد انسان برمی گردد. «آیت الله جوادی آملی» می‌نویسد: «فطرت و طبیعت هر دو از قوای روحی انسان هستند. با این تفاوت که فطرت، نحوه هستی روح بلند انسانی است و مرتبه وجودی آن، نسبت به طبیعت بالاتر است و طبیعت، نیروهای تدبیری روح انسان است که عهده‌دار امور طبیعی بدن مادی اوست و نه صرف جرم بدنی و جسمی مادی که پس از مرگ هم نمی‌ماند.» 

برهمین اساس، می‌توان گفت تقدم فطرت بر طبیعت از قبیل تقدم روح بر بدن است؛ افزون بر آن که فطرت برخلاف طبیعت و غریزه، ساحت و شاکله الهی و روحانی انسانی را به منصه ظهور می‌رساند. از همین رو، انسان همواره باید بکوشد تا این بعد روحانی را از مسیر عبودیت و بندگی به سمت طبیعت و غرائز حیوانی منحرف ننموده و بر طبیعت خود مقتدرانه حکومت کرده و اسب وحشی طبیعت را برای مسیر فطرت به سمت خواسته‌های روحانی و الهی بتازاند. خداوند متعال نیز با واجب کردن صیام ماه رمضان و محرومیت دادن طبیعت و غرائز انسانی از خوردن، آشامیدن دیگر چیزهایی که موجب بطلان روزه می‌شود، خواسته است تا به انسان برای حرکت در مسیر فطری الهی انگیزه و یاری دهد.  

«آیت‌الله حائری‌شیرازی» می‌گوید: «طبیعت انسان هر چه بیشتر کنترل شود، رام‌تر می‌شود و هرچه رهایش کند وحشی‌تر».

منابع: 
قرآن کریم
آیت‌الله جوادی‌آملی، فطرت و طبیعت، 1389، انسان از آغاز تا انجام، قم، نشر اسراء. 
ابن اثیر، نهایه، ج3، ص 457
ابن فارس، معجم مقائیس اللغه، ج 4، ص 325
جوهری، صحاح، ج 2، ص 781 
زبیدی، تاج العروس، ج13، ص 325
طباطبائی، المیزان، ج19، ص 271
مصباح یزدی، معارف قرآن، ص 26

تاریخ انتشار: 1403/01/11