به گزارش فکرت، تداوم دین و نقش یگانه آن در حیات انسانی است لیکن پرسش احتمالی به بی‌شکلی یا صورت متعّین آن بازمی‌گردد. دین برای بقا و تداوم باید به هم سخنی با انسان و نیازهای بنیادین او روی بیاورد. اگر جهان آینده را با سیطره تفکر متاورسی یا شکلی از آن بدانیم، در آن صورت دین چگونه تداوم یافته و چه هویت و نقشی خواهد داشت؟ حقیقت آن است که به رغم تمامی پرسش‌ها و احتمالات، دین آینده، انسانی‌تر و اخلاقی‌تر و متواضعانه‌تر خواهد بود. ایده محوری اثر حاضر این است که گوهر دین، پایان‌ناپذیر، قیاس‌ناپذیر و جایگزین‌ناپذیر است.

کتاب دین‌پژوهی و آینده دین، مرحله نخست از جستارها در حوزه مطالعات دین نویسندگان محسوب شده و در دفترهای دیگر نسبت دین و اخلاق و نیز دین و جامعه و فرهنگ را مورد پژوهش قرار خواهند داد.

اثر حاضر در هفت گفتار متفاوت و با مسایل و موضوعاتی متمایز نوشته شده است که بدون تأمل درخور، نسبت‌شان عیان نخواهد شد. پس از پیشگفتاری در تبیین و نقد ایده پایان دین و شرح اهمیت و جایگاه دین‌پژوهی، در گفتار نخست، تصویرهای جدید از دین مورد بررسی قرار گرفت. جهان‌های معنی، سرشت دین و انتظارات بشر از دین سه پرسش مهم در گفتار دوم محسوب می‌شود. جهان‌های دینداران نه قابل فروکاستن به یکدیگر است و نه احتمال اندراج دارد.

مفهوم خدا و درک از آن، بنیان دین‌پژوهی است و راز تنوع دین در تصویرهای گوناگون دینداران از خداست که در گفتار سوم تبیین شده است. در گفتار چهارم، پدیدارشناسی دین به‌نحو مبسوط و بر اساس تفکیک پدیدارشناسی دوره نخست و دوم و نیز پدیدار شناسی سنتی و پویا مورد بررسی قرار گرفت.

نویسندگان در گفتار پنجم، در دوازده باب، جریان‌های اساسی دین‌پژوهی را مورد پژوهش قرار دادند. پس از تبیین خاستگاه تاریخی‌نظری جامعه‌شناسی دین و رهیافت‎‌های گوناگون به دین، به‌مثابه مدخل، رویکردهای اساسی جامعه‌شناسی دین، بررسی و تحلیل و نقد گردید. در باب سوم، نظریه منشأگرایانه، مراحل سه‌گانه دین و خاستگاه تکوین، پندار پایان دوره دین‌ورزی، دین به‌مثابه امر اجتماعی و کارکردهای دین بررسی شد. دین و از خود بیگانگی، آینده دین و بی‌شکلی، و دین و کنش اجتماعی در باب چهارم و ذیل نظریه‌های کارکردگرایانه تبیین گردید. در باب پنجم، معنابخشی و عقلانی‌سازی دین و تفسیر تفهمی آن مورد توجه قرار گرفت. دیدگاه تکامل‌گرایی ایده پرمناقشه محسوب می‌شود که تایلور و فریزر طرح کرده‌اند که در باب ششم بحث و نقد شده است.

قلمروهای سه‌گانه، آینده یک پندار، کهن‌الگوها و دین در باب هفتم مورد بررسی انتقادی قرار گرفت. تاکنون از مطالعات تطبیقی دین و نقش خاص ماکس مولر پژوهش‌های اندکی صورت گرفت. اختصاص دادن یک باب به اندیشه‌های او دلالت بر اهمیت مطالعات و روش مولر در دین‌پژوهی دارد. سه رهیافت عاطفه‌گرایی، انسان‌شناسی دین، و تفسیرگرایانه در سه باب نهم تا یازدهم مورد توجه قرار گرفته است. در باب پایانی جامعه‌شناسی دین شش متفکر دوره معاصر و متاخر بررسی شدند.

در گفتار ششم، نواندیشی دینی و فهم جدید از دین توسط متفکران اسلامی بررسی شد. در این گفتار تحولات فکری و تلاش‌های نواندیشان اسلامی در دویست سال اخیر و نوع بازخوانش آنها از دین بررسی شده و اشتباهات فهم ایدئولوژیک از دین با نگاهی انتقادی تبیین شده است.

در گفتار پایانی این‌کتاب هم، درباره آینده دین از منظری متفاوت بحث شده است. شاید بتوان این گفتار را نوعی اقتراح یا برساختن یک ایده در باب چگونگی حضور دین در آینده بشمار آورد. مهمترین پرسش در این گفتار، امکان حضور دین متافیزیکی یا سنتی در حیات آینده بشری و نقدهای صورت گرفته بر آن است.

تاریخ انتشار: 1402/12/21