ویژههای فکرت
مجموعه فکرت درصدد است، مسائل روزِ حوزه اندیشه را با نگاهی جدید و در قالبهای متنوع رسانه‌ای به تصویر بکشد.
ایران رسماً اعلام کرده است که برنامه هسته‌ای‌اش صلح‌آمیز است و تاکنون نهادهای بین‌المللی هیچ گزارشی مبنی بر تولید یا آزمایش سلاح هسته‌ای توسط این کشور منتشر نکرده‌اند. با این حال، خروج آمریکا از توافق برجام و عدم پایبندی برخی طرف‌ها به مفاد آن، همراه با انتشار برخی گزارش‌های جنجالی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران را به ازسرگیری و توسعه سریع غنی‌سازی اورانیوم و افزایش ذخایر آن سوق داده است. طبق گزارش‌های فنی، تا میانه سال ۲۰۲۵، میزان کل اورانیوم غنی‌شده ایران حدود ۹۳۰۰ کیلوگرم برآورد شده و بخش قابل توجهی از آن، بیش از ۴۰۰ کیلوگرم، تا سطح تقریبی ۶۰٪ غنی شده است.
هم‌زمان، حملات اسرائیل و آمریکا به تأسیسات ایران و محدودیت دسترسی بازرسان آژانس باعث ایجاد وقفه و تنش در نظارت شده است. اگرچه مجددا توافقاتی برای بازگشت به نظارت کامل امضا شده و ایران در مصر به یک پیمان نامه دیگر تن داده، اما ظاهرا اروپا توافقات را مثل همیشه نقض کرده و آماده فعال سازی مکانیسم ماشه شده است. این شرایط باعث افزایش فشار دیپلماتیک و احتمال بازگشت یا تشدید تحریم‌ها شده است. در جهان کشورهایی هستند که سلاح هسته‌ای دارند، از جمله انگلیس، فرانسه، چین، روسیه، هند و پاکستان. اما آمریکا چرا نسبت به آن‌ها حساسیت ندارد و صرفاً تلاش می‌کند برنامه هسته‌ای ایران را محدود یا نابود کند؟ چرا غرب از هسته‌ای شدن ایران هراس دارد و حتی حاضر نیست اجازه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را به ایران بدهد؟
اگر از دیدگاه راهبردی به آمریکا نگاه کنیم، کشورها بر اساس ارزش ژئوپولیتیک، میزان منابع و همسویی با سیاست‌های واشنگتن به چهار گروه تقسیم می‌شوند: گروه اول شامل کشورهای فاقد منابع و ارزش اقتصادی و گستره ژئوپولیتیک کم که معمولاً توجه آمریکا را کمتر جلب می‌کنند، مثل برخی کشورهای آفریقایی و یا برخی از کشورهای دوردست. دومین گروه شامل کشورهایی با منابع و ارزش اقتصادی بالا و ژئوپولیتیک گسترده و وسیع اما مخالف سیاست های آمریکا هستند، مانند چین و روسیه، که معمولا آمریکا با آن‌ها رقابت یا مقابله سخت می کند. سومین گروه شامل کشورهای همسو با سیاست های آمریکا و دارای منابع و ارزش بالا و بعضا گستره ژئوپلتیکی و جغرافیایی بالا هستند، مانند اکثر کشورهای اروپایی، ژاپن و کره جنوبی، که مورد حمایت قرار می‌گیرند، اما برتری آمریکا بر آن‌ها حفظ می‌شود. گروه چهارم شاملکشورهای دشمن آمریکا، مانند ایران، کره شمالی و ونزوئلا، که تحت فشار، تحریم و محدودیت رشد قرار دارند.
این بررسی نشان می‌دهد که داشتن بمب اتمی یا فناوری هسته‌ای، به خودی خود علت اصلی حساسیت آمریکا نیست. به عنوان مثال، کره شمالی هم بمب هسته‌ای دارد و جز کشورهای دشمن آمریکا است، اما نوع برخورد با آن کشور محدود به چند قطعنامه و اعمال تحریم و تهدیدات رسانه‌ای است. طبق دسته بندی فوق ایران در زمره کشورهای دشمن آمریکاست که خلاف سیاست های آمریکا و غرب در جهان عمل می کند، لذا به هر روشی باید سرکوب شود. آمریکا در مورد ایران با تمام توان به دنبال محدودسازی یا نابودی اقتصاد، صنعت هسته‌ای، صنایع نظامی و در آخر تغییر نظام است.
آمریکا و هم‌پیمانانش نگران پیامد ساخت بمب اتم توسط ایران هستند؛ پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی آن، از جمله آغاز رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه و تهدید امنیت اسرائیل و متحدان غرب، از عوامل اصلی است. در صورت تولید سلاح هسته‌ای توسط ایران، کشورهایی مانند عربستان، ترکیه یا مصر ممکن است برنامه‌های مشابه را دنبال کنند، که این امر پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) را تضعیف و ثبات بین‌المللی را به خطر می‌اندازد.
خاورمیانه قلب بازار انرژی جهان است و هرگونه بحران امنیتی می‌تواند عرضه نفت و گاز را مختل و پیامدهای اقتصادی جهانی ایجاد کند. اما موضوع اصلی همان است که ذکر شد: اسرائیل، مهم‌ترین دلیل حساسیت شدید آمریکا و غرب نسبت به برنامه هسته‌ای ایران است. اسرائیل به عنوان حافظ منافع آمریکا و متحدانش در غرب آسیا عمل می‌کند و تنها کشوری که می‌تواند به طور بالقوه ماهیت اسرائیل را تهدید کند، ایران است. لذا به بهانه‌های امنیتی و هسته‌ای، فشار و حتی حمله علیه ایران اعمال می‌شود، همانند پرونده‌های لیبی، عراق و سوریه که به تغییر حکومت و پروژه رژیم‌چنج انجامید. این نکته را هم باید اضافه کرد که از نظر اقتصادی هم، داشتن توان نظامی اتمی می‌تواند حس امنیت سیاسی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کند، زیرا بازدارندگی هسته‌ای هزینه هر اقدام نظامی علیه ایران را بالا می‌برد. با این حال، این امنیت تضمینی برای سوددهی سرمایه‌گذاری و توسعه اقتصادی نیست؛ چراکه تشدید تحریم‌ها، محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی و محدودیت دسترسی به فناوری و بازارهای جهانی همچنان مانع اصلی هستند. اما ایران می‌تواند با یک مدیریت دقیق و تعامل دیپلماتیک سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه اقتصادی را ادامه دهد.
از منظر امنیتی، ایران بر پایه اصل بازدارندگی تلاش می‌کند هزینه هرگونه اقدام نظامی علیه خود را افزایش دهد. توان هسته‌ای تنها بخشی از این راهبرد است و بازدارندگی می‌تواند از ترکیب توان دفاعی، موشکی، دیپلماتیک و اقتصادی نیز به دست آید. فشارهای خارجی و تهدید به حمله، انگیزه ایران را برای گسترش برنامه هسته‌ای تقویت کرده است؛ به همین دلیل، در شرایط کنونی دستیابی به سلاح هسته‌ای به‌عنوان تنها راهکار بازدارندگی مطرح می‌شود. این در حالی است که آمریکا و برخی کشورهای غربی و شرقی داشتن سلاح هسته‌ای را برای خود مشروع می‌دانند، اما ایران را به دلیل اختلاف منافع و اتخاذ سیاست‌های مستقل منطقه‌ای در جایگاه «کشور دشمن» قرار داده و هرگونه توان هسته‌ای ـ چه نظامی و چه صلح‌آمیز ـ را برای آن غیرمجاز اعلام می‌کنند.
سیاست هسته‌ای بر پایه قدرت و منافع کشورها شکل می‌گیرد و آمریکا و غرب نقش اصلی را در آن دارند؛ نقشی که تحت تأثیر عوامل سیاسی، تاریخی، ژئوپولیتیک، اقتصادی و امنیتی است. هسته‌ای شدن ایران می‌تواند به‌عنوان ابزار بازدارندگی عمل کند، اما هزینه‌های سنگین اقتصادی، سیاسی و امنیتی نیز به همراه دارد. بنابراین، مدیریت هوشمندانه سیاست خارجی و تعامل با جامعه جهانی شرط اساسی برای کاهش این هزینه‌ها و بهره‌گیری از مزایای آن است. در شرایط کنونی، دستیابی به سلاح هسته‌ای ممکن است تنها راه بازدارندگی مؤثر و تضمین امنیت در برابر تهدیدهای آمریکا، اسرائیل و غرب باشد؛ همان‌گونه که تضمین امنیت برای کره شمالی ایجاد شد.
لذا بر اساس قواعد عقل و عرف بین المللی، داشتن بمب اتم به قصد بازدارندگی یعنی تهدید به استفاده در صورت حمله دشمن، از نظر نظریه امنیت بین‌الملل قابل توجیه است، زیرا هدف آن جلوگیری از جنگ و حفظ امنیت است. این نوع بازدارندگی بر اصل «ترساندن بدون اقدام» استوار است. بنابراین، توانایی و داشتن بمب‌های هسته‌ای به جهت بازدارندگی ابزاری مشروع در جهان امروز محسوب می شود و برای ایران شاید در شرایط حساس منطقه و جهان ابزاری کاملا ضروری و مهم است. بنابراین، ایران عملاً با دو گزینه روبه‌رو است: نخست، انجام آزمایش هسته‌ای و تکمیل مسیر دستیابی به بمب اتم؛ و دوم، تن دادن به فشارها و زورگویی‌های آمریکا و غرب، واگذاری امتیازات بیشتر و در نهایت پذیرش شرایطی که می‌تواند به تضعیف حکومت، بروز بحران‌های داخلی و حتی خطر تجزیه کشور منجر شود.
دکتر علی دادور پژوهشگر مطالعات سیاسی
تاریخ انتشار: 1404/06/30