کتاب «معنویت در ادیان ابراهیمی» بازخوانی شد

اشاره: «معنویت در ادیان ابراهیمی» عنوان کتابی است که در سال 1397، توسط مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران منتشر شد. این کتاب توسط حجت الاسلام و المسلمین دکتر سیداحمد غفاری قره‌باغ به رشته تحریر در آمده است.

حجت‌الاسلام غفاری قره‌باغ از اعضای هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه ایران هستند و اکنون مدیریت این مؤسسه را در شعبه قم بر عهده دارند.

 به مناسبت پرونده ویژه رسانه فکرت با عنوان «نقد معنویت سکولار» با نویسنده این کتاب به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

* حضرت عالی کتابی با نام «معنویت در ادیان ابراهیمی» نوشته‌اید؛ می‌خواستیم پیرامون محتوا و مطالب این کتاب برایمان توضیح دهید.

کتاب معنویت در ادیان ابراهیمی در 4 فصل تنظیم شده است که در فصل اول، توضیحی تفصیلی درباره مفهوم‌شناسی معنویت در اندیشه اسلامی و نیز تبیین دقیقی از ارتباط معنویت با مفاهیمی همگن همچون مفهوم معناداری، عرفان و تدیّن صورت گرفته است.

در فصل دوم این کتاب به تحلیل درباره معنویت یهودی اختصاص داده شده است. در فصل سوم نیز به بحث معنویت مسیحی اختصاص داده شده است و در نهایت در بخش چهارم به بحث معنویت اسلامی اختصاص یافته است.

همان‌طور که عرض شد، فصل اول کتاب «تبیین مفهوم‌شناختی معنویت» نام دارد. در این فصل تلاش بر این شده تا توصیفی از تعاریف معنویت ارائه شود و سپس به بررسی مؤلفه‌های موجود در تعریف مختار و منتخب از معنویت پرداخته شود. در تعریف مختار از معنویت به مؤلفه‌هایی مانند فراروی ارادی و وجودی از حیات دنیوی به باطن‌داری زندگی و به التفات مبتهجانه به ارزش‌های اخلاقی و معنوی به عنوان مؤلفه‌های بنیادین در تعریف منتخب از معنویت اشاره شده است.

در بخش پایانی فصل اول به تفاوت‌های موجود میان مفهوم معنویت با مفاهیمی که به این مفهوم قرابت دارند (مانند مفهوم عرفان، معناداری و تدیّن) به طور تفصیلی پرداخته شده است.

فصل دوم این کتاب «تحلیل انتقادی معنویت در سنت یهود» است. در گفتار اول فصل دوم به جایگاه معنویت در آیین یهود پرداخته شده است. یعنی یهود چه تعریفی از معنویت دارد؟ عوامل غیریهودی چه تأثیری در شکل‌گیری معنویت یهود داشته‌اند؟ و متون مقدس چه نقشی در معنویت یهودی داشتند؟ در گفتار دوم این فصل، سنت‌های معنوی در یهود را مورد بررسی قرار دادیم و به سه سنت معنوی (مرکاوا، قبالا و حسیدیسم) اشاره کرده‌ایم.

*نقد شما به معنویت سکولار در این کتاب چگونه بوده است؟

ملاحضات انتقادی خودمان را نسبت به معنویت یهودی در انتهای فصل دوم تبیین کردیم. انتقادها در دو دسته قابل تقسیم هستند: انتقاداتی که مربوط به انحرافات عقیدتی موجود در معنویت یهود و انتقاداتی که مربوط به سخنان عقل‌ستیز در معنویت یهود.

در بخش اول که مربوط به انحرافات عقیدتی است، انتقاداتی مانند اعتقاد به تناسخ، حلول خداوند در مخلوقات، تجلی مؤنث خداوند، نفی شریعت در آموزه‌های معنوی یهود و بارقه‌های نژادگرایی در معنویت یهود مورد توجه قرار گرفتند. در بخش دوم که مربوط به سخنان عقل‌ستیز است، به دو اشکال پرداخته شده است.

اشکال‌های عقل‌ستیزانه معنویت یهود عبارتند از: سحر و جادو که به عنوان یک عنصر محوری در سنت یهود خود را نشان می‌دهد. هم‌چنین تناقض‌آمیز بودن آموزه‌های معنوی یهود را مورد شناسایی و نقد قرار دادیم.

فصل سوم کتاب پیرامون «معنویت در مسیحیت» است. در این فصل همانند فصل دوم، در گفتارهای متعددی به بحث معنویت در مسیحیت پرداختیم. ابتدا تاریخچه‌ای را از معنویت در مسیحیت مورد مطالعه قرار دادیم؛ چرا که مطالعه تاریخی معنویت در مسیحیت کمک شایانی به توصیف معنای معنویت در نگاه مسیحیت دارد.

این‌که در قرون ابتدایی میلادی (قرن چهارم و ششم و...) و رنسانس چه تحولاتی در معنویت مسیحی رخ داده است، مورد بحث قرار می‌گیرد. (این‌که الهیات مسیحی در قرون رنسانس چگونه ارتباط برقرار کرده است با معنویت مسیحی) در گفتار دوم این فصل، ملاحظات انتقادی ما را شامل شده است و نکات متعدد انتقادی در این بخش ذکر شده است.

مسأله ضرورت ایمان به راز از جمله انتقادات مهم ما به معنویت مسیحی است. مسأله عدم امکان عقلانیت در هنگام تشرف به مسیحیت، فقدان پشتوانه نظری در معنویت مسیحی، آموزه‌های انحرافی در این معنویت دینی، فقدان شریعت در معنویت مسیحی، رُهبانیت، تثلیث و الهیات سلبی اشکالات دیگر ما هستند که در این قسمت به آن توجه کردیم.

آخرین فصل این کتاب، «معنویت در اسلام» است. مطالعه ما در این فصل، تحلیلی است. ما در این فصل، مانند فصول گذشته، گفتارهای متعددی را مورد توجه قرار دادیم. گفتار اول ما مبانی معنویت اسلامی است. به جهت این‌که در معنویت مسیحی و یهودی، پشتوانه نظری برای معنویت‌های یهودی و مسیحی وجود ندارد؛ برخلاف معنویت اسلامی که بسیار از جهت پشتوانه نظری پرتوان است.

لذا گفتار اول مربوط به مبانی معنویت اسلامی است. خدامحوری، وساطت انسان کامل و نقش محوری شریعت در سلوک معنوی اسلامی به عنوان مبانی معنویت اسلامی ذکر شده‌اند. در گفتار دوم ویژگی‌های معنویت اسلامی مورد توجه ما قرار گرفت.

*بیشتر درباره چه موضوعاتی؟

هماهنگی با هدف خلقت، هماهنگی با کرامت انسانی، هماهنگی با توان و شرایط انسان، هماهنگی با شریعت، فراگیری نسبت به ابعاد فردی و اجتماعی و زمانی و مکانی، فراگیری طولی، تنوع و انعطاف‌پذیری در برنامه معنوی، همراهی و هماهنگی رشد و تعدیل در ابعاد انسانی، هماهنگی معنویت و زندگی دنیوی، توجه به تأثیر دوسویه رفتار انسان و سنت‌های الهی و در نهایت جامعیت نسبت به شئونات فردی و اجتماعی، ویژگی‌هایی هستند که ما در معنویت اسلامی به آن‌ها پرداختیم.

*بخش پایانی فصل «معنویت در اسلام» چه مبحثی را مطرح کردید؟

در گفتار سوم این فصل، بحث از هدف پیش کشیده شده است. هدف از زندگی معنوی از دیدگاه اسلام در دو عنوان خلاصه شده است: ارتقای شناخت توحیدی و ارتقای گرایش و انگیزه‌های عبادی به عنوان هدف زندگی معنوی توجه شده است.

همان‌طور که مستحضرید در هدف حیات معنوی می‌توان به یک هدف بسنده کرد و آن قُرب الهی است؛ ولکن مفهوم قُرب در دو بُعد شناخت و گرایش تمرکز می‌کند و لذا ما قُرب الهی را در دو مفهومِ ارتقای شناخت توحیدی و ارتقای گرایش و انگیزه عبادی طرح کردیم. گفتار چهارم این فصل، معیار معنویت فعل است.

در این گفتار به بحث از معیار پرداختیم و نیز نقش سویه رفتار که در بخش نیت و تصمیم خودش را متجلی می‌کند را به عنوان معیار اصلی معنویت در رفتار مورد توجه قرار دادیم. آخرین گفتار در فصل چهارم نیز به کارکردهای اسلام در معنویت اشاره دارد.

* آموزه‌های اسلام چه کمک‌هایی به سلوک معنوی می‌کند؟

بنده دقیقاً 11 کارکرد را در این گفتار جمع‌آوری کردم. این کارکردها، خدماتی هستند که دین اسلام به معنویت و سلوک معنوی می‌تواند ارائه دهد، احصا شدند و در این گفتار تبیین کرده‌ام.

کارکردهایی مثل پاسخگویی به پرسش‌های بنیادین انسان، هدف‌نگری در معنویت، ایجاد انگیزه برای سلوک معنوی، ضمانت اجرایی سلوک معنوی، تعیین مصادیق ارزش‌های معنوی، تمایزبخش میان کمالات اخلاقی و وجودی، عامل الزام‌آور حقیقی در معنویت، ضمانت معرفت‌شناختی صدق الزامات معنوی، پیوند دهنده معنویت و حقیقت، تسری معنویت به جمیع شئون حیات و رفع انحرافات و ابهامات به عنوان کارکردهای یازده‌گانه است که بنده در این گفتار به آن‌ها اشاره کردم.

این کتاب در سال 1397 توسط مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران مورد تدوین و نگارش در آمد و بسیار مایه خرسندی است که توفیق معرفی این کتاب را در رسانه فاخر فکرت یافتم. این توفیق نصیب بنده شد و از خدمات دوستان و همراهان ارزشمندم در این رسانه تشکر می‌کنم که چنین فضایی را برای معرفی این کتاب معرفی کردند.

تاریخ انتشار: ١٤٠٢/٠١/٠٦