بودجه‌ای که چپ و راست شد!

هر سال با نزدیک‌شدن به فصل بودجه، یک نمایش تکراری روی صحنه می‌رود؛ اقتصاددانان لیبرال، با لبخندی آشنا، نسخه‌ی توسعه می‌پیچند: «بودجه‌ی نهادهای فرهنگی را کم کنید، پول را ببرید سمت رشد اقتصادی.» این جریان که سال‌هاست جریان چپ را زیر بار انتقادهای سهمگین خود دارد، در بزنگاه‌های این‌چنینی، با کروات، فرهنگ را به کشتارگاه اعداد می‌فرستد. در این منطق مشترک، فرهنگ هزینه است، نه سرمایه؛ مزاحم رشد است، نه شرط آن.

تفاوت لیبرالیسم با مارکسیسم در این نقطه، تفاوت در منطق نیست؛ تفاوت در زبان است. یکی صریح می‌گوید «اول نان، بعد معنا»، آن یکی با لبخند می‌گوید «فعلاً نان، معنا خودش درست می‌شود». در هر دو نگاه، فرهنگ نه موتور توسعه است و نه شرط پایداری آن؛ بلکه مزاحمی است که یک بار به نام عدالت قربانی می‌شود و بار دیگر به نام کارآیی.

لیبرالیسم و مارکسیسم ظاهراً دشمن هم‌اند؛ یکی بازار را می‌پرستد، دیگری دولت را؛ اما هر دو از یک چشمه فکری زاده شده‌اند و یک قربانی مشترک دارند: فرهنگ. هر دو انسان را تقلیل می‌دهند: یکی به فردِ مصرف‌کننده و دیگری به عامل تولید؛ وقتی انسان تقلیل یابد، فرهنگ هم یا کالا می‌شود یا ابزار ایدئولوژی.

فرقی نمی‌کند زیر پرچم بازار جهانی باشی یا عدالت طبقاتی؛ وقتی فرهنگ بی‌ریشه شد، جامعه آماده فروپاشی است. وقتی بحران هویت، فروپاشی اجتماعی، بی‌اعتمادی عمومی و خشونت نمادین از راه می‌رسد، همان‌ها با تعجب می‌پرسند: «چه شد که جامعه این‌گونه شد؟»

مسئله این نیست که اقتصاد مهم هست یا نیست؛ مسئله این است که توسعه‌ای که فرهنگ را خرج می‌کند، دیر یا زود باید هزینه‌اش را چند برابر، در خیابان، مدرسه و خانواده پس بدهد. این دو جریان، فرهنگ را تا وقتی تحمل می‌کنند که مزاحم عددها نشود. این همان نقطه‌ای است که لیبرالیسم، بی‌آنکه بخواهد، به مارکسیسم سلام نظامی می‌دهد.

شاید وقت آن رسیده که به‌جای دعوای چپ و راست، از این پرسش ساده شروع کنیم که چرا هر وقت پای تصمیم واقعی وسط می‌آید،همه‌شان شبیه هم تصمیم می‌گیرند؟ شاید وقت آن رسیده بپذیریم مشکل اصلی نه چپ است و نه راست؛ مشکل، تفکری است که توسعه را بدون فرهنگ ممکن می‌داند و بعد از ویرانی اجتماعی، دنبال مقصر می‌گردد.

باید بپذیریم که نزاع لیبرالیسم و مارکسیسم، دعوای دو برادر است بر سر ارث، نه اختلاف دو جهان‌بینی. این دو بیش از آنکه راه‌حل باشند، دو نسخه از یک بیماری‌اند؛ بیماری‌ای که نامش حذف فرهنگ از مرکز زندگی انسان است.

تاریخ انتشار: 1404/09/25