رسانه فکرت | مرضیه دژفر

اندیشمندان مختلف در طول تاریخ به ترسیم مدینه فاضله پرداخته‌اند. ویژگی‌های آرمان‌شهر در آثار متفکران ارتباط مستقیم با هستی‌شناسی و جهان‌بینی آنها دارد. به‌نظر می‌رسد مسأله حقوق اجتماعی یکی از مهم‌ترین ابعاد مدینه فاضله به‌شمار می‌آید. صدرالمتألهین در آثار مختلف خود همچون شرح اصول کافی، مبدأ و معاد و شواهد الربوبیة به این موضوع پرداخته است. با توجه به نقش آفرینی فلسفه‌های مضاف در زندگی بشر امروز، توجه به این بخش از آراء صدرا می‌تواند منجر به کاربرد هرچه بیشتر فلسفه در جامعه اسلامی شود. از این رو در این نوشتار کوشش شد تا با تأکید بر کتاب شواهد الربوبیة حقوق اجتماعی نزد صدرا ارزیابی شود. 

پژوهشگران بر این باورند که حق و تکلیف دو روی یک سکه‌اند و هرگاه سخن از وظیفه به‌میان می‌آید صاحب حقی نیز وجود دارد. بنابراین آنگاه که صدرا از وظیفه‌ای سخن می‌گوید، حقی برای انسان در برابر خدا و یا حاکم جامعه برای وی محفوظ است.  در زیر به اختصار به برخی از این حقوق اشاره می‌شود: 

1. رسیدن به قرب الی‌الله: صدرا نفس انسانی را مسافری می‌داند که نخستین منزلگاه او مرتبه هیولانیت و آخرین مرتبه‌ی او انسانیت است و پس از آن وارد مرتبه ملکوت می‌شود.، تا به مقصود حقیقی که حق‌تعالی است تقرب جوید. همه آنچه شارع وضع می‌کند حتی آنگاه که در پی انتظام بخشی به امور دنیا است یک هدف غایی دارد و آن قرب الی‌الله است (مصلح، 1391:ص493). بنابراین به‌نظر می‌رسد رسیدن به قرب الی‌الله یکی از بزرگ‌ترین حقوق هر انسانی ‌به‌شمار می‌آید؛ زیرا بدون آن آدمی به غایت بالذات خود نرسیده‌است.

2. قانون: انسان مکتفی به ذات نیست و برای رفع نیازهای خود نیاز به تعاون و تمدن و اجتماع دارد؛ از این‌رو به قانونی نیازمند است که ملجا و پناهگاه آنها باشد (همان، ص491).  

3. شارع: قانون همان شریعت است که به ناچار باید از طریق شارع وضع گردد تا سعادت کلیه افراد بشر را رقم زند. از این‌رو نصب شارع برای مردم حق آنها است یعنی مردم حق دارند که خداوند برای آنها شارعی را ارسال کند. همان‌طور که خداوند از نزول باران که لازمه تامین حوائج زندگی مردم است کوتاهی نکرده است، از وجود شخصی که صلاح و مصلحت دنیا و آخرت و اسباب و وسایل آن را به خلق معرفی کند ، نیز کوتاهی نخواهد کرد (همان، ص492). 

4. اختیار و انتخاب:  در برابر ارسال رسل و نزول شریعت، مردم نیز  شریعت آن شارع  را برای امر معیشت و زندگانی اختیار می‌کنند. صدرا در برخی از آثار خود وجود امام را لطفی و تصرف وی را لطفی دیگر معرفی می‌کند. عدم تصرف امام به دلیل سوءاختیار مردم است(صدرا، 1383: ج2، ص475). بنابراین به‌نظر می‌رسد اختیار مردم در تعیین نوع حکومت و حاکم در اندیشه صدرا نقش محوری دارد. دو واژه «حسن الاختیار» و «سوء الاختیار» نشان‌گر آن‌است که در مقام اثبات و اجرا نوع حاکمیت وابسته به اراده مردم است.

  
5. دلیل و بینه خواستن: شارعی که از سوی خدای‌متعال بر‌انگیخته می‌شود باید به معجزات و شواهد و آیات مجهز باشد(مصلح، 1391: ص492). از این‌رو می‌توان این حق را برای مردم قائل شد که از مدعیان نبوت درخواست معجزه نمایند. به‌طریق اولی  مردم می‌توانند در برابر حاکمانی که مدیریت جامعه را به‌عهده دارند نیز بخواهند تا برای حقانیت حکومت خود دلیل بیاوند.

6. حکومتی اخلاق‌مدار : خلیفه الهی باید مظهر رحمت و شفقت و سوق دهنده بندگان به‌سوی رضوان و الطاف خداوند در هر دو عالم باشد (همان). اگر خلیفه الهی باید مظهر رحمت باشد این یک حق برای مردم نیز به‌شمار می رود که رهبر آن ها فردی مهربان و دلسوز باشد و از اینجا پایه حکومت دیکتاتوری در اندیشه صدرا نفی می‌شود. 

  7. حق معاش: در اندیشه صدرا نفس انسانی مسافر سیر الی‌الله است و دنیا منزلی از منازل این سلوک به‌شمار می‌آید. «انبیای الهی رؤسای قوافل و امرای سالکان الی‌الله و ابدان مسافران مرکب‌های ایشانند»(همان، ص494). از این‌رو آنچه حافظ زندگی دنیا است مقصود انبیا و شریعت است.  در این میان صدرا به مسأله معاش توجه ویژه کرده و آن را از ضروریات امر معاد به‌شمار آورده‌است.

 
به‌نظر می‌رسد صدرا در مقابل اندیشه‌های دنیاگریزانه ، دنیا را وسیله کسب آخرت تلقی می‌کند. وی به مصادیق امر معاش همچون غذا، مسکن، لباس و میل به استراحت توجه کرده‌است. صدرا همچنین بر‌این باور است که خدای‌متعال اموری در خارج از بدن انسان برای وی مهیا ساخت تا او را در رسیدن به اهدافش یاری کند. انسان از این ابزار در جهت کشت و زرع و احداث قنوات و منازل بهره‌می‌برد. از این‌رو یکی از مهم‌ترین حقوق اجتماعی هر انسانی از نظر صدرا آن است که از امکانات زندگی دنیا بهره‌مند باشد. او یکی از بزگ‌ترین گناهان را عملی می‌داند که باب معیشت را سدّ کند و نظام اقتصادی جامعه را مشوش سازد. از این‌رو امر دنیا و آخرت در اندیشه صدرا دو امر منفک و متمایز به‌حساب نمی‌آید.

 
8. حق حفظ ابدان: با حفظ بدن حیات آدمی تداوم یافته و امکان رسیدن به معرفت الهی برای وی حاصل می‌شود. از این‌رو قتل نفس گناهی کبیره محسوب می‌شود(همان، ص506-507). بنابراین حفظ ابدان و سلامتی حق هر انسانی است زیرا  بدون آن سیر الی‌الله حاصل نمی‌شود. 

9. ازدواج و نکاح: ازدواج و نکاح لازمه حفظ نسل بشر است (همان، ص494)؛ بنابراین ضروری است تا امکانات لازم جهت این امر برای نوع بشر فراهم باشد. 

10. مساوات و برابری: صدرا در آثار مختلف خود اشاره می‌کند که امکانات زندگی دنیا همچون خوراک، پوشاک، مسکن، ازدواج و ... باید برای همه افراد بشر فراهم باشد. این امر نشان‌گر آن‌است که یکی از حقوق اساسی بشر مساوات و برابری است؛ زیرا عنایت الهی شامل همه انسان‌ها است(همان) و هدف، رسیدن همه افراد به‌سعادت و قرب الی‌الله است. 

11. سیاست عادله: آحاد بشر حب به غلبه بریکدیگر دارند. آنچه مانع از ظلم یکی بر دیگری است برقراری عدل بر اساس قانون  است. صدرا عدالت را صفت سیاست به‌شمار آورده است. او این سیاست را ضامن تقسیمات عادلانه اموال، زمین‌ها و اماکن می‌داند. عدم وجود عدالت در جامعه سبب برهم خوردگی امر معاش و جنگ و خونریزی می‌شود(همان). در چنین شرایطی هدف اصلی جامعه یعنی رسیدن به قرب الی‌ الله و عبودیت او سدّ می‌شود. 

12. آموزش حقوق و قوانین: در نظام اجتماعی صدرا، هر فرد حق دارد که از حقوق و وظایف خویش آگاه شود. یکی از حکمت‌های ارسال رسل آن است که قوانین عادله برای مردم تبیین و وضع گردد. صدرا در این‌باره می‌گوید:«ناچار باید فردی به نام واضع شریعت در میان افراد بشر باشد تا قوانین مالکیت و اختصاصات را در مورد اموال و عقود و ... به آنان بیاموزد» (همان، ص495). 

بنابر آنچه گذشت به‌نظر می‌رسد فلسفه اسلامی و به‌ویژه حکمت متعالیه به امور اجتماعی التفات داشته‌است. ازاین‌رو می‌توان با مراجعه به آثار صدرا با ابعاد مختلف فلسفه اجتماعی وی آشنا شد. در میان موضوعاتی که صدرا به آن پرداخته‌است، حقوق اجتماعی مردم از جایگاه خاصی برخوردار‌است. وی براین باور است که هدف غایی بشر رسیدن به قرب الی‌الله است؛ برای این مقصود باید شرایط و امکانات زندگی دنیا اعم از خوراک، پوشاک، مسکن، قوانین عادله و ... بر پایه اصل مساوات و برابری، برای همه انسان‌ها فراهم باشد. دنیا مزرعه آخرت است از این‌رو هرچه مانع از تداوم زندگی در دنیا شود مانع از بهره‌مندی بیشتر در آخرت و موجب انسداد قرب الی‌الله می‌شود. 

منابع: 
صدرا، محمدبن‌ابراهیم(1383): شرح اصول کافی، چاپ اول، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
مصلح، جواد(1391): ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیة، چاپ ششم، تهران: سروش

تاریخ انتشار: 1403/03/01