اشاره: «متأسفانه در دو دهه اخیر نهاد خانواده و آموزش و پرورش در کشور ما قافیه را به تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی باخته‌اند و در تربیت و نیز معرفی نخبگان واقعی چندان موفق نبوده‌اند. کنشگری نخبگان در مواقع اعتراض به مسائل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی اگر مبتنی بر عقلانیت، تسلط بر عواطف و احساسات شخصی و آگاهی باشد» می‌توان به‌سوی جامعه‌ای صالح و سالم حرکت کرد.

پایگاه اینترنتی فکرت در ادامه پرونده‌ی «نخبه و اعتراض» با دکتر محمدعلی عبداللهی، رئیس دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران به تبیین ابعاد کنشگری نخبگانی در جامعه پرداخت.

استاد عبداللهی بر این باور است که مفاهیمی چون «نخبه» مفاهیم فرهنگی‌اند و نمی‌توان تعریفی حقیقی از آن‌ها به‌دست داد. به همین دلیل گاهی مورد سوء برداشت و سوء استفاده قرار می‌گیرند. در حالی که نخبه کسی است که اثر دانش و تخصص او در حیات جمعی بشر ظهور و بروز دارد.

نوشتار زیر محصول این گفت‌وگو ست که تقدیم مخاطبان محترم «فکرت» می‌شود.

*از نگاه شما نخبه چه تعریف و مختصات دارد؟ آیا به صرف علم آموزی و مثلاً حضور در مقاطع بالای دانشگاهی یک نفر نخبه می‌شود؟!

پیش از هر چیز باید توجه داشت که مفهوم «نخبه» جزو مفاهیم مبهم و چندوجهی است. با این حال می‌توان توصیفی از آن به‌دست داد. به باور من، این مفهوم بر کسی اطلاق می‌شود که به‌دلیل ویژگی‌هایی که دارد برگزیده و برجسته است. به او در یک قلمرو تخصصی اشاره می‌شود ضمن آنکه مرجعیت دارد و سخن او مسموع و اثرگذار است.

روشن است مفاهیمی چون «نخبه» از مفاهیم فرهنگی‌اند که نمی‌توان تعریفی حقیقی از آن‌ها به‌دست داد. به همین دلیل گاهی مورد سوء برداشت و سوء استفاده قرار می‌گیرند. به‌جای تعریف منطقی و حقیقی در این موارد مفهوم را باید به ویژگی‌ها یا کاربردش تعریف کرد. بر این اساس می‌توان ویژگی‌های زیر را برجسته‌ترین ویژگی‌های نخبه دانست.

نخستین ویژگی، دانش و تخصص است؛ نخبه کسی است که در قلمروی از قلمروهای این جهانی بشر، دانش کافی و تخصص لازم دارد. طبق این ویژگی، نخبگی محدود به قلمرو علم و دانش نیست؛ بلکه قلمرو فناوری، تکنیک و فرهنگ به‌معنای عام همچون ورزش و هنر را نیز شامل می‌شود.

دوم اینکه نخبه دارای مرجعیت و حجیت در قلمرو تخصصی خود است؛ دانش او در حوزه تخصصی‌اش به‌لحاظ کمی و کیفی به‌گونه‌ای است که می‌تواند مرجع و حجت باشد؛ یعنی دیگران به سخن او یا رفتار او مراجعه و از آن پیروی می‌کنند.

و سوم؛ تأثیرگذاری در عمل است. نخبه کسی است که اثر دانش و تخصص او در حیات جمعی بشر ظهور و بروز دارد.

اگر این ویژگی‌ها و شاخصه‌ها را مهم‌ترین ویژگی‌های نخبگی بدانیم باید تأکید کرد که صرف دانش و یا برخورداری از مدرک تحصیلی در حوزه و دانشگاه، مقوّم نخبگی نیست.

*طبق همین ویژگی‌هایی که حضرت عالی یاد کردید، خانواده، نظام آموزشی و فرهنگی کشور چه نقشی در نخبه‌پروری و معرفی نخبگان جامعه دارند؟

طبیعی است که نخبگی امری اکتسابی است نه ذاتی. برای کسب نخبگی با ویژگی‌های پیش گفته نیاز به فراهم بودن شرایط و نبودن موانع است. در جوامعی چون جامعه ایران نهاد خانواده نقشی اساسی در تربیت نخبه دارد. پایه‌های اصلی نخبگی در خانواده و نهاد تعلیم و تربیت یعنی آموزش و پرورش شکل می‌گیرد. وقتی یک جوان به سنّ رفتن دانشگاه می‌رسد، برخی بن‌مایه‌ها و عادت‌های فرهنگی و اخلاقی را باید کسب کرده باشد تا بتواند تبدیل به نخبه و برگزیده جامعه شود.

متأسفانه در دو دهه اخیر نهاد خانواده و نهاد آموزش و پرورش در کشور ما قافیه را به تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی باخته‌اند. بهتر است بگوییم تا حدودی این دو نهاد دچار نوعی رهاشدگی‌اند.

نهادهای سه‌گانه خانواده، آموزش و پرورش و دانشگاه و حوزه در تربیت و نیز معرفی نخبگان واقعی چندان موفق نبوده‌اند. در سطح خانواده و آموزش و پرورش وضع و حال روشن است و در دانشگاه نیز البته ضعف‌هایی وجود دارد؛ به دیگر سخن ما با نوعی درهم‌ریختگی در مصادیق واقعی نخبه مواجهیم. مراکز فرهنگی چون صداوسیما نیز بیشتر چهره‌های کاذب (سلبریتی) می‌سازند و معرفی می‌کنند تا نخبه.

*از نگاه شما، مدل اعتراضی نخبگان با توجه به قضایای اخیر کشور چگونه باید باشد که در نهایت نفع آن به جامعه رسیده و زمینه‌ساز اصلاح نقاط ضعف در نظام حکمرانی کشور شود؟

برای پاسخ دقیق و درست باید به چند نکته توجه کنیم:
اول اینکه شخص نخبه به‌دلیل ویژگی‌هایی که دارد، برای افراد دیگر جامعه الگو است. بنابر این گفتار و رفتار او در دیگران بسیار مؤثر است.

دوم؛ هر پدیده‌ی اجتماعی از جمله اعتراض؛ آداب و اخلاق مخصوصی دارد. انتظار جامعه از نخبگان این است که بیش از گروه‌های دیگر جامعه این آداب را رعایت کنند. این انتظارها به‌جا و روا است.

سوم؛ می‌دانیم که انتقاد و اعتراض جزو ضرورت‌های یک جامعه سالم به‌شمار می‌رود، چرا که انتقاد و اعتراض مانند رودی جاری است که از تعفن و آلودگی جامعه جلوگیری می‌کند البته اگر درست و به‌جا صورت گیرد.

چهارم اینکه اعتراض اجتماعی که از یک نخبگه ناشی می‌شود باید دارای ویژگی‌هایی باشد که نخستین آن عقلانیت است؛ نخبه چون عقل خود را در نظر و عمل به کار می‌برد، گفتار و رفتار او عاقلانه و مبتنی بر عقل است.

همچنین تسلط بر عواطف و احساسات شخصی در میان بسیار مهم است؛ شخص نخبه باید نگاهی کلی و کلان داشته‌باشد به‌گونه‌ای که بتواند حوادث و رویدادها را از منظری بالاتر تحلیل کند و در سیطره عواطف و احساسات شخصی خود گرفتار نباشد.

و آخر اینکه هر اعتراضی باید مبتنی بر علم و آگاهی باشد، چنین ابزاری باید بتواند جماعت نخبه را از سیطره جبر بیرونی و درونی نجات دهد. جبر درونی همان عواطف و احساسات است و جبر بیرونی در روزگار ما رسانه و شبکه‌های اجتماعی است.
فکرت: به نظر شما نخبگان حوزوی و دانشگاهی چگونه می‌توانند بسترساز تحولات مطلوب در کشور بوده و دیگر اقشار جامعه را به‌سمت اهداف مورد نظر، راهبری نمایند؟!

همان گونه که بیان کرده‌ام، نهاد حوزه و دانشگاه در حقیقت متولیان اصلی نخبه‌پروری‌اند. این دو نهاد به‌صورت هوشمند و سامان‌یافته متأسفانه نخبه نمی‌پرورانند؛ اما نخبه‌ها در حوزه و دانشگاه وجود دارند و زیست حوزوی و دانشگاهی دارند. نخبگان می‌توانند کارهای زیر را انجام دهند:
 اولاً؛ در باب محاسن و مزایای اعتراض باید جامعه را آگاه کنند.
ثانیاً؛ باید آداب اعتراض را به جامعه تعلیم دهند.
ثالثاً؛ قلمروهای اعتراض را دقیق از یکدیگر تفکیک کنند.

در حوادث اخیر نخبگان و نهادهای به‌اصطلاح نخبه‌پرور کارنامه قابل قبولی ندارند، بلکه مردود هستند، زیرا بعضی سخن گفته‌اند به‌وقت سکوت، و سکوت کردند به‌وقت گفتن.

به‌قول شیخ اجل سعدی «دو چیز طیره عقل است؛ دم فروبستن به‌وقت گفتن و گفتن به‌وقت خاموشی». نخبگان نباید در شرایط کنونی ساکت باشند. الان وقت سخن گفتن مبتنی بر عقلانیت است. متأسفانه عده‌ای هم که سخن گفتند، نابهنگام و نادرست گفتند.
اگر امروز برخی به‌عنوان اعتراض در کف خیابان نمایش می‌دهند، اعتراض نیست و چنین کسانی بی‌شک نخبه نیستند. نخبگان باید اعتراض درست را در مقام عمل به نمایش بگذارند، معنا کنند و مصداق‌های آن را معین کنند.

*با سپاس از حضرت عالی که وقت ارزشمندتان را در اختیار سایت تحلیلی فکرت گذاشتید.

تاریخ انتشار: 1402/09/16