به گزارش فکرت، آیت الله محسن اراکی در نشستی که دوشنبه ۲۰ آذر ماه با موضوع «اجتهاد و تحول علوم انسانی» در حوزه علمیه امام کاظم علیه السلام برگزار شد بیان داشت؛ برای فهم تأثیر فقه و اجتهاد فقهی بر تحول علوم انسانی در ابتدا باید تعریف علوم انسانی را مشخص کنیم. علوم انسانی در مورد قوانین حاکم بر رفتارهای ارادی انسانی بحث می‌کند به‌نحوی که رفتارهای انسان از طریق این قوانین قابل پیش بینی است و در نتیجه می‌توان آنها را جهت دهی کرد.

مباحث حوزوی در علم اصول به این موضوع با تنوع نظریات واستدلالهای گسترده پرداخته است که نقطه اشتراک مباحث فلسفی و اصولی است. در گذشته علم کلام در مقابل فلسفه قرار داشت که منشأ نظریات جدید فلسفی شد. بعد از سقوط جریان کلام اسلامی، علم اصول فقه جدید جای آن را گرفت و در مقابل علم فلسفه قرار گرفت. اصول فقه جدید از زمان وحید به بانی آغاز شد که نتیجه تقابل با اخباریون بود. همین امر باعث ایجاد اصول فقه جدید شد و با اصول فقه اهل سنت از جهت مسائل و مبانی متفاوت شد.

یکی از مهم‌ترین چالش علم اصول فقه با فلسفه، چگونگی نقش اراده انسانی در رفتارهای ارادی انسانی است. این سخن ابتدا میرزای نائیین و بعد شهید صدر به‌صورت مفصل بیان و نظریه سلطنت را از آن گرفت.زمانی انسان فعلی را صادر می‌کند که باور داشته‌باشد این فعل را باید انجام بدهد. اما این «باید» به‌معنای جبری نیست بلکه «باید» سنجشی است. نکته مهم در این است که اراده انسان باید به مرحله تام و بدون‌تردید برسد.

مبنای علوم انسانی این است که از انسان فعل بدون‌تردید صادر شود. باور انسان منشأ این اراده است؛ به تعبیر دیگر خاستگاه فعل ارادی انسان این است که به «باید» بدون‌تردید برسد.با توجه به مطلب بیان شده است که علوم بایدی در علوم انسانی اثرگذار هستد. فقه اسلامی مجموعه‌ای از بایدهایی است که خداوند به رسول اکرم صلی الله علیه واله وحی کرده که در زمان کنونی مجتهدین آن را از منابع استنباط می‌کنند. اگر انسان بر اساس این منظومه رفتار کند، قوانین حاکم بر رفتارش با انسانی که بر اساس منظومه بایدهای دیگری رفتار می‌کند، متفاوت خواهد بود. نمی‌توانیم همان علم انسانی در غرب کشف شده را در جامعه ایران اجرا کنیم. لذا برای داشتن علم انسانی منطقی، در ابتدا باید انسان این علم را تعریف و قوانین حاکم بر رفتارهای گزینشی او را به‌دست بیاوریم.

بر اساس تحلیل منشأ های رفتاری انسان، دو نوع علم فرضیه‌ای و نظریه‌ای خواهیم داشت. علم فرضیه‌ای یعنی یک جامعه‌ای را که بر اساس قوانین الهی تربیت شده است را فرض می‌کنیم هرچند در خارج وجود نداشته‌باشد. بر اساس این فرض قوانین حاکم بر این اجتماع را به‌دست می‌آوریم و آن را تحلیل می‌کنیم. بر علم انسانی افتراضی، علم انسانی را کشف می‌کنیم. به نظر می‌رسد تحول در علوم انسانی یعنی علم انسانی جدید را بر اساساس فرضیه مذکور کشف کنیم.

در علم نظریه‌ای، جامعه‌ای اسلامی وجود دارد که به‌صورت واقعی قوانین اسلام در آن پیاده شده و آن جامعه نیز ملتزم به آن است. این دیگر فرضیه نیست بلکه یک پدیده موجود در عالم واقع است که آن را کشف می‌کنیم. همچنین در علم نظریه‌ای بر اساس فرضیه یک قانونی را مطرح نمی‌کنیم.

در فقه اسلامی نیز بر اساس دو نوع علم انسانی مذکور می‌توانیم قوانین اسلام را کشف کنیم. با بررسی جامعه کنونی ایران اسلامی در میزان پای بندی به احکام الهی به این نحو که آنچه هست با آنچه باید باشد را بررسی و میزان پای بندی جامعه را به‌دست بیاوریم و برای جامعه‌ای با این میزان از پایبندی به احکام، قوانین متناسب را از فقه استخراج کنیم. احصاء میزان پایبندی جامعه بر عهده حوزه‌های علیمه است.

علم انسانی اسلامی به این معنا است که بیان شد. لذا قوانین به‌دست آمده به‌روش مذکور برای کشور ایران فعلی، الزاماً عین قوانین حاکم در کشورهای دیگر مانند انگلیس یا آمریکا، نخواهد بود. نباید چشم بسته تولیدات غرب را پذیرفت؛ زیرا تولیدات آنان بر اساس مفروضات(ارزش‌ها و باورها) است که متناسب با مفروضات علمی ما نیست. آنها بر اساس مجموعه ارزش‌ها و باروهایی یک جامعه‌ای را شکل دادند و با بررسی جامعه موجود که خود شکل داده‌بودند، قوانینی را کشف کردند. علم اقتصاد یا جامعه شناسی آنان، علم نظریه‌ای است.

اگر مجموعه ارزش‌ها و باورها بر اساس بایدها و نبایدهای اسلامی بود، علم انسانی اسلامی ایجاد خواهد شد. حال جامعه‌ای که این بایدها و نبایدها را دارد، مورد بررسی قرار داده و رفتار حاکم بر آن جامعه را به‌دست می‌آوریم. بنابراین فقه اسلامی در علوم انسانی افتراضی و علوم انسانی نظریه‌ای اثر بگذارد. هر منظومه ارزشی که بر یک جامعه‌ای حاکم باشد، می‌تواند یک علم انسانی متناسب با آن مجموعه ارزشی را تولید کند و این منظومه ارزشی می‌تواند اسلامی باشد می‌تواند غیر اسلامی باشد. به‌دلیل اینکه اسلام دارای منظومه ارزشی آماده است که در علم فقه تبیین می‌شود، قطعاً علم انسانی متناسب با این مجموعه ارزشی را می‌توانیم کشف کنیم.

تاریخ انتشار: 1402/09/21