رسانه فکرت / محمدمهدی جهان‌پرور، نویسنده و پژوهشگر

علم (Science) از دوران کهن نقش بسیار مهم و حیاتی در بهبود زیست مردمان جهان داشته است، به‌طوری که به‌مرور زمان، با افزایش و رشد جمعیت و به‌تبع آن کثرت مطالبات و نیازهای جوامع، توجه دغدغه‌مندانه به آن افزایش یافته‌است. اگرچه از علم تعاریف فراوان و متنوعی ارائه شده‌است؛ اما شاید بتوان یکی از تعاریف مشهور در باب علم را از منظر «فرانسیس بیکن» نظریه‌پرداز غربی دانست. از منظر وی و طرفدارانش علم، تغییر دادن، ساختن و قدرت و وسیله سلطه و معادله‌ای است که به تصرف و تسخیر موجودات و طبیعت کمک می‌کند.

این در حالی‌ست که در دین مبین اسلام و با توجه به آیات و روایات متعدد، علم دارای ارزشی ذاتی دانسته شده و ضمن دعوت بشر به شناخت آن (آیات 203، 209، 223، 231 / بقره) و نکوهش بر ترک علم (آیه 12/ توبه)، آنها را به فراگیری آن و شناخت اسرار عالم آفرینش برای درک و دستیابی به حقایق ترغیب کرده است، چرا که علم منشأ قدرت و پیشرفت (آیات 15 و 16 / علی) و ارتقای منزلت انسانی (آیه 11 / مجادله؛ تفسیر نهج‌الصادقین ج 9 ص 210 / 1 تا 5 / علی) دانسته شده‌است.

اگرچه خلقت، مسخّر انسان و در تصرف او است «ألم تروا ان الله سخر لکم ما فی السماوات و ما فی الارض» (آیه 20 / لقمان)؛ اما اجازه تغییر در آن از سوی پروردگار داده نشده است. بنابراین در اهمیت علم همین بس که در نهج‌البلاغه به نقل از مولای متقیان علی(ع) آمده است: « العِلمُ سُلطانٌ، مَن وَجَدَهُ صالَ بِهِ، ومَن لَم يَجِدهُ صيلَ عَلَيهِ؛ علم، سلطنت و قدرت است، هر که آن را بیابد با آن یورش برد و هر که آن را از دست بدهد بر او یورش برند.» از این حدیث شریفه می‌توان دریافت که مهم‌ترین عامل در رشد و سعادت هر جامعه‌ای علم و به‌تبع آن، معرفت و دانش (Knowledge) است، البته علمی که منجر به تنظیم روابط میان مردم و حاکمان، اقامه عدالت و حمایت جامعه از حاکمیت و نیز غلبه بر دشمن و نفس شود، چنانکه در آیه شریفه 60 سوره انفال «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدو الله و عدوکم» هدف از علم کسب اقتدار و استقلال و رهایی از وابستگی و به وحشت‌انداختن دشمنان، و نه ظلم و ستم و اسارت انسان‌ها ذکر شده‌است. از این رو، با مروری بر گذشته و تتبع در سرگذشت ملت‌ها درمی‌یابیم کشورهایی که همواره از ابزار علم و کنشگران علمی بی‌بهره بوده‌اند مصائب و سختی‌های فراوانی را متحمل شده و با آن دست و پنجه نرم کرده‌اند و همین امر موجبات استعمار، عقب‌ماندگی و بردگی آنها را فراهم آورده‌است، به‌طوری که با دلالت قرآن کریم، در مقاطعی از تاریخ، حذف برخی تمدن‌ها و امپراطوری‌های بزرگ را در پی داشته است.

با وجود اینکه در همه جوامع توجه به علم وجود داشته و دارد، اما تأثیر و کارآمدی آن را زمانی درک می‌کنیم که برونداد تعاملات و تقابلات فی‌مابین دولت‌ها در برتری علمیشان ظهور و بروز می‌کند. کشورهایی قدرتمند نظیر اروپا (تروئیکا)، آمریکا، چین و... و جوامعی ضعیف همچون آفریقا، اعراب و... که علی‌رغم دارا بودن ثروت و سرمایه ملی از آن بی‌بهره‌اند. لذا از اینروست که بارها و به کرات مقام معظم رهبری در دیدار با اقشار مختلف جامعه و در قالب بیانیه‌هایی از جمله بیانیه گام دوم همواره بر ضرورت توجه به علم، حرکت علمی چشمگیر و عبور از مرز دانش در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تأکید و تصریح داشته‌اند. چرا که ایشان شتاب و جهش علمی را مایه پیشرفت و گشایش افق آینده کشور و مصونیت از آسیب‌ها و دشمنی‌ها برای تحقق آرمان‌های اساسی جمهوری اسلامی ایران علی‌رغم تهدیدها و تحریم‌های ظالمانه مستکبران دانسته‌اند؛ از این رو اگرچه در دو دهه اخیر علی‌رغم آزمون و خطاهای بی‌شمار، در عرصه‌های مختلف علمی پیشرفت‌هایی حاصل شده‌است، با این وجود، حجمی از عقب‌ماندگی‌ها به‌دلیل بی‌تدبیری و سوء مدیریت برخی مسئولین و نیز بی‌تفاوتی، انفعال و سرخوردگی بخشی از جامعه علمی و دانشگاهی پس از گذشت بیش از چهار دهه از انقلاب اسلامی همچنان وجود دارد که به نظر می‌رسد برخی از علل آن را می‌توان در گسترش عریض و طویل ساختار آموزش‌عالی؛ رشد افسارگسیخته مراکز علمی و آموزشی؛ بی‌قاعدگی و عدم توازن در پذیرش و جذب دانشجویان به‌خصوص در تحصیلات تکمیلی بدون ایجاد فرصت‌های شغلی و توجه به نیازهای کشور که نتیجه‌ای جز مدرک‌گرایی، بیکاری چهل درصدی فارغ‌التحصیلان و یأس و نومیدی نداشته؛ محدودیت در جذب اعضای هیئت‌علمی به نسبت فارغ‌التحصیلان مقطع ارشد و دکتری؛ عدم بهره‌مندی از امکانات و مزایای برابر اساتید حق‌التدریس و غیر هیئت‌علمی به نسبت اعضای هیئت‌علمی؛ عدم تحول در نظام آموزشی و پایین بودن سطح کیفی آموزش‌ها؛ انتصاب‌های جناحی و گزینشی و به‌کارگیری مدیران ناتوان و غیر متخصص؛ ضعف آیین‌نامه‌ای و دستورالعمل‌های بعضاً غیر کارشناسانه و سلیقه‌ای؛ انجام برخی پروژه‌های علمی پر هزینه و بی‌حاصل به‌جای پژوهش‌های نوآورانه و کاربردی؛ الگوپذیری غیر مؤثر از نظام آموزشی غرب؛ مشارکت و دخالت ندادن جمع کثیری از فرهیختگان و اندیشمندان در سیاستگذاری‌های علمی و آموزشی منجر به عزلت‌نشین‌ی و مهاجرت، و مواردی از این دست، دانست.

از این رو، لازم است تا با ریشه‌یابی مشکلات و سیاستگذاری‌های کارشناسانه، برنامه‌ریزی دقیق و تنظیم ضوابط و قوانین کارآمد و گره‌گشا با در نظر گرفتن منافع جمعی و همتی مضاعف نسبت به افزایش انگیزه و ایجاد روح امید در جهت رفع چالش‌ها و حل مسائل و مشکلات پیش رو از طریق ایجاد بازار اشتغال، عدم مهاجرت و بازگشت نخبگان به کشور، اسلامی‌سازی و بومی‌سازی علوم، رشد فضای علمی و اندیشه‌ای و مهیاسازی شرایط گفتگوی آزاد؛ توسعه امکانات و منابع، استخراج شاخص‌های نوپدید و جایگزینی و اصلاح روشی در فرایند پژوهش، بهره‌گیری از آرا اندیشمندان و فرهیختگان خارجی، و داخلی به‌عنوان قوه پیشران و حلقه واسط میان مردم و حاکمیت و دیگر مؤلفه‌ها در جهت رشد و ارتقا علم، دانش و فناوری در عرصه‌های مختلف توسط سیاست‌گذاران و متولیان امر به‌منظور آشنایی با تئوری‌های نوین، پیشرفت و ترقی علمی و نیز کسب اقتدار در مواجهه و رابطه با اندیشه‌های معارض و همسو در معارک علمی، تحصیل مرجعیت علمی در نظام جهانی و نهایتاً تحقق و صدور تمدن نوین اسلامی در رقابت با دیگر تمدن‌ها در راستای ارتقای منزلت بشری گام‌های مؤثرتری برداشته شود.

تاریخ انتشار: 1401/12/23