ویژههای فکرت
مجموعه فکرت درصدد است، مسائل روزِ حوزه اندیشه را با نگاهی جدید و در قالبهای متنوع رسانهای به تصویر بکشد.
رسانه فکرت | مجید رنگی، پژوهشگر ادبیات نمایشی
در میان انواع هنر، تئاتر یکی از شگفت‌انگیزترین اختراعات آدمی است. انسان نخستین که در جدال با طبیعت و در جست و جوی رمز و راز آن بود، پناهی جز غار نداشت و وسیله‌ای جز حرکات تا به‌کمک آن، آنچه را در طول روز از سر گذرانده‌بود، شب‌هنگام برای همنوعان خود بازسازی کند.
همین گردهمایی‌های شبانه و حرکات تقلیدی از طبیعت، سرمنشاء هنری شد که بعدها نام تئاتر را بر آن نهادند. آدمی تئاتر را اختراع کرد تا مرهمی باشد بر رنج‌هایش و راهی برای بیان آلامش.
حالا قرن‌های متمادی از اختراع تئاتر می‌گذرد و این هنر در اعصار گوناگون، تجربیات مختلفی را از سر گذرانده تا به امروز که به ما رسیده است. گاه به پستو رفته؛ اما هرگز از میان نرفته بلکه هر بار ققنوس‌وار از خاکستر خود دوباره زاده شده و خون تازه‌ای در کالبد خود و جامعه جاری ساخته‌است.
با گذر زمان، انسان‌ها در سرزمین‌های گوناگون از شرق تا غرب، از شمال تا جنوب دیر یا زود، این هنر را کشف کردند و آن را به‌عنوان یکی از راه‌های بهتر ساختن زندگی و قابل تحمل کردن رنج‌های بی‌شمار آن به کار گرفتند. اختراعی که بعدها به‌عنوان شاخصه فرهنگی در جوامع گوناگون شناخته شد و حالا یکی از مهم‌ترین معیارهای فرهنگی هر کشوری، تعداد تماشاگران تئاتر آن است.
در این مسیر، دانشگاه‌ها، مؤسسات گوناگونی برای آموزش تئاتر در جهان راه‌اندازی شد و آموزش مشتاقان این هنر را بر دوش گرفتند.
بنا به‌دلایل تاریخی و اجتماعی، مخاطبان تئاتر امروز ایران را اقشار مرفه و متوسط شهری تشکیل می‌دهند. از این میان دو دلیل مهم‌تر هستند: اول به این خاطر که تئاتر از دیرباز به‌عنوان پاتوقی برای روشنفکران، مرفهین و فرنگ رفتگان محسوب می‌شد. اکثریت این اقشار از لحاظ سطح اجتماعی جزو مرفهین و اقشار متوسط شهری بودند. دوم به این دلیل که قیمت بلیت تئاتر به‌واسطه محدودیت تماشاگران هر سانس، همواره بیشتر از قیمت سینما و دیگر اماکن تفریحی بوده است؛ لذا قشر کم‌درآمد کمتر به‌سمت تماشای تئاتر رفته‌اند. البته پیچیدگی‌های فنی و محتوایی تئاتر نیز سبب شده تا عامه مردم از هضم و درک آن عاجز باشند و نتوانند با آن ارتباط برقرار کنند.
پارناسیانیسم نام مکتبی ادبی است که در قرن نوزدهم در فرانسه شکل گرفت و آموزه‌هایی درباره هنر دارد که از مهم‌ترین آن‌ها هنر خنثی یا «هنر برای هنر» است.
این مکتب هنر را تنها دلیل برای زندگی کردن می‌داند و معتقد است که تنها هنری که عاری از هرگونه هدف فلسفی و سیاسی و اجتماعی و اخلاقی باشد و تنها به‌بعد زیبایی‌شناختی توجه کند، می‌تواند روح انسان را آرامش بخشد.
از نظر پیروان این مکتب هنر را باید فقط برای خودش تحسین نمود، از هنر نیز نباید انتظار سود و منفعتی داشت و در آن تنها باید به‌دنبال زیبایی بود. به نظر آنان زندگی وهم و خیال و جریان بی‌پایان حوادث است و نسبت به زندگی و جامعه‌شان به دیده یأس و ناامیدی و بدبینی می‌نگرند. به نظر آن‌ها هیچ‌چیز وجود ندارد حتی خدا؛ تنها مرگ است که وجود دارد.
چهره‌های مشهوری، چون «حسین مسافر آستانه»، «مهرداد رایانی مخصوص» و «حسین پارسایی» تکنوکرات‌هایی هستند که هرگاه لازم باشد فعالیت سکولار و حتی ضد ارزش هم انجام می‌دهند.
«حسین پارسایی» که با دو نمایش «بینوایان» و «الیور توئیست» با برچسب «تئاتر لاکچری» انتقاد بسیاری از اهالی تئاتر و رسانه‌ها را برانگیخته بود، او در کار دیگرش با عنوان «مولن رُژ» حجم عظیمی از ابتذال و به‌کارگیری رکیک‌ترین عبارات جنسی را به نمایش گذاشت، به‌طوری که اعتراض بسیاری از تماشاگران را نیز برانگیخت.
«حسین مسافر» نیز کارنامه مطلوبی از خود به‌جای نگذاشته است؛ زیرا آثاری که بیشتر در این مدت از او دیده شده است همواره هم از نظر سیاسی و هم از نظر اخلاقی دچار مشکلات فراوانی بوده‌اند و «مجموعه ایرانشهر» هیچ‌گاه در اصلاح این آثار نکوشیده است.
در میان جریان سکولار تئاتر هم مهم‌ترین جریان هدفمند، جریان بازماندگان چپ‌گرا است که هنوز هم اندیشه و آثار این طیف در راستای ارزش‌های آن جریان دارد؛ البته در سال‌های اخیر با پررنگ شدن اندیشه‌های لیبرالی در منورالفکران، آثار این جریان نیز به‌تدریج در حال جذب شدن به گیشه هستند.
اکثر فعالان حوزه تئاتر بر پایه پارناسیانیسم (هنر برای هنر) فعالیت می‌کنند؛ بنابراین برای این دسته، تئاتر به مثابه محل ارتزاق است و شخص مجبور است که تنها به گیشه و به پیشرفت کاری خودش بیندیشد.
در میان جریان انقلابی، معدود افرادی مانند «اعظم بروجردی»، «حسین فدایی حسین» و «حفیظ الله رفیعی» با هدف نیل به تئاتر تراز انقلاب و تئاتر دینی و محوریت اندیشه عمیق انقلابی به فعالیت می‌پردازند.
تئاتر در کشور ما گرچه دچار رجحان شده؛ اما ققنوس‌وار بر اریکه فرهنگ و هنر ایران عزیز در حرکت است و همچنان با تکیه‌بر اصالت خود که در تعزیه خوانی متبلور است. به راه خود ادامه خواهد داد.
تاریخ انتشار: 1402/12/28