رسانه فکرت | علی عسگری، پژوهشگر علوم اجتماعی

معمولا نوع رفتار انسان‌ها در تعامل با یکدیگر بسته به شرایط و زمان‌های گوناگون تفاوت می‌کند. مثلا در خانواده ایرانی رابطه‌ی مادر و پدر با فرزندانشان، به گونه‌ای است که رابطه فرزندانشان با دوستان خود به آن کیفیت نیست.

بی‌شک در رابطه پدر با فرزندانش، ملاحظاتی از سنخ رعایت ادب و احترام وجود دارد که آن ملاحظات خاص در برخورد با دوستان نبوده و این تفاوت برخورد به سبب رابطه عرضی با دوست و رابطه طولی با پدر و مادر است. یعنی پسر یا دختر، دوستش را مثل خودش دانسته و برخوردی که با خودش دارد را غالبا با دوستش برقرار می‌کند؛ ولی به جهت ارزش‌های دینی و بومی موجود نسبت به منزلت پدر و مادر، چنین رابطه‌ای برای آنان نمی‌توان متصور شد چرا که آنان در حکم فرشتگانی الهی هستند که اطاعت از دستوراتشان بی‌چون و چرا واجب است و این خود نوعی رشد برای انسان کمال‌گرا در اندیشه انسانی و اسلامی است.

اگر بخواهیم روابط پدر و مادر با فرزندانشان را مشروط به اما و اگرهای محاسبه‌آلود، بکنیم بی‌شک رابطه طولی و احترام‌های خاص رو به کاهش و روابط بدون ملاحظه و خارج از چارچوب رو به افزایش می‌رود که این مسأله سبب بروز ناهنجاری‌های درون خانوادگی و سپس اجتماعی می‌شود.

شاید بتوان اسم نگاه‌های محاسبه‌گر و اندیشه‌های این‌چنینی را تفکرات ریاضی و یا به‌قول خودمان دو دو تا چهار تا کردن نام نهاد که در ادبیات فلسفی «اینتلکتوئل» خوانده می‌شود؛ یعنی محاسبه‌گر.

عقلی که در حالت افراطی، بدون در نظر داشتن باورها و ارزش‌های انسانی، فقط سود و زیان می‌بیند، می‌تواند با نتیجه‌گرایی محض، برای پر کردن جیب سرمایه‌داران جنگ طلب، ابزار مشروعیت بخشی به آن باشد. شاید بتوان «نیکولو ماکیاولی» را نخستین کسی دانست که با چنین عقلی، جنگ طلبی و سلطه‌گری را به هر قیمتی مشروعیت بخشید.

عقل محاسبه‌گر دوره رنسانس، در اندازه یک نظریه باقی نماند و نتایجی همچون جنگ اتمی را در کارزاری نابرابر به نام جنگ جهانی دوم رقم زد. ترورهای بیولوژیکی و خوراکی‌های تراریخته و شاید حتی صنعت پوشاک و مد در عصر مدرنیزم و پست مدرنیزم را نیز می‌توان در این قالب معنا کرد.

عقل محاسبه‌گر به هر اندازه که سرمایه‌داری در قامت یک زندگی زیبا جلوه‌گری کند، رشد می‌کند تا جایی که در بین مردم مذهبی، دین‌داری و مناسک مذهبی را می‌تواند تحت الشعاع قرار دهد و این یعنی آغازی بر پایان انسان بودن و انسان ماندن؛ چرا که دین به عنوان برنامه‌ای برای کامل زیستن و کامل شدن، در شرایطی رقم می‌خورد که ارزش‌ها و هنجارهایش تبعیت شوند.

حال اگر نگاه محاسبه‌گر، که برخاسته از بررسی شرایط موجود به نفع تمنیات انسان است، در وجود یک انسان مذهبی رسوخ کند، بی‌تردید احتمال دست‌کشیدن از برخی هنجارهای دینی رخ خواهد داد و دینداری شیوه تاریخی و یابود مانند به خود می‌گیرد؛ چراکه فلسفه وجودی محاسبه‌گری افراطی با فلسفه‌ی کمال‌خواهی انسان که متشکل از روح و جسم است، در مسائلی به تناقض می‌رسد که یا باید کمال کنار برود یا تبعیت از نفس و سلیقه!

چیزی که امروزه به عنوان حجاب استایل‌ها مشاهده می‌کنیم، نوعی عقل محاسبه‌گر در لباس حجاب است که فلسفه وجودی حجاب را مخدوش کرده و زن محجبه را همچون زن بی‌حجاب در غرب به ابزاری برای کالایی نگاه کردن مبدل ساخته است.

البته برخی از عتبه زیارتی نیز به سمت چنین زمینه‌هایی روی آورده‌اند. نمونه‌اش عتبه علویه(ع) و عتبه حسینیه(ع) که با تامین بخش زیادی از منابع مالی‌شان توسط شیعیان شش امامی، برخی از کنش‌های زائرانی غیر از آنان را ممنوع کرده و نسبت به اعتقادات خلاف واقع شش امامی‌ها تغافل را چاره کار اندیشیده و بعضا با سختگیری‌های غیر منطقی با آن مقابله می‌کنند. یا از طرفی آستان قدس رضوی(ع) به نام جذب قشر خاکستری، چشم خود را از بعضی پوشش‌های زننده در محوطه حریم آستان، می‌بندد تا به گمان خود تأثیر قلبی را در زائر هنجارشکنش ایجاد کند که این خود یعنی نفهمیدن مقام حضور در برابر معصوم و ادب حضور در کنار بارگاه مطهر حضرات معصومین(ع).

عاقبت نگاه محاسبه‌گر در مناسک دینی نیز بدون شک در عربستان سعودی تجسم یافته، که در کنار مسجدالنبی(ص) و یا مسجدالحرام، کنسرت و جشنواره‌های غیر اسلامی و بعضا مغایر با شئون متفق جهان اسلام صورت می‌گیرد که در نوع خودش قابل توجه است!

بی‌تردید تبعیت از عقل محاسبه‌گر آغازی بر پایان هویت انسان ایثارگر و خادم بوده و سبب تولد اربابانی می‌شود که جز بریدن سر رعیت به چیز دیگری راضی نخواهند شد و باید گفت این جامعه هیچگاه روی نظریه استخلاف شهید صدر را نخواهد دید؛ چرا که دائما با دیو صفتان موجود در بخشی از نظریه استخدام علامه طباطبایی(ره) دست و پنجه نرم می‌کنند.

تاریخ انتشار: 1403/01/21