ویژههای فکرت
مجموعه فکرت درصدد است، مسائل روزِ حوزه اندیشه را با نگاهی جدید و در قالبهای متنوع رسانهای به تصویر بکشد.
به گزارش فکرت، مریم اسمعیلی پرزان، دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی نوشت:
خانواده و خانواده‌محوری از مهم‌ترین اصول حاکم بر شریعت مقدس اسلام است، برای دستیابی به اصول حاکم بر نظریه خانواده محوری، به‌عنوان یکی از پایگاه‌های بنیادین در شریعت اسلام، لازم است به مبانی ارزشی، معرفتی و دینی توجه و تکیه کرد.
مفهوم نظریه خانواده‌محوری
مفهوم رویکرد خانواده‌محور (Family Focused) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نظریات اجتماعی، اولین بار در دهه 1950 معرفی شد.
با این معنا که نهاد خانواده نقش کنترل و مدیریت هر یک از افراد خانواده به‌ویژه افراد ناتوان را دارد. به‌تدریج، این اصطلاح مفهوم گسترده‌تری پیدا کرد. استیون سیدمن جامعه‌شناس معروف غربی معتقد است «از آنجا که از یک سو خانواده به‌عنوان اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی قلمداد می‌شود و از سوی دیگر، ساختار پارادایم ویژه‌ای برای تبیین و توصیف این پدیده اجتماعی را دارد؛ می‌توان رویکرد خانواده محوری را با هدف تأمین مصالح خانوادگی هر یک از اعضای خانواده، به‌عنوان یک نظریه اجتماعی دانست که دربرگیرنده مجموعه‌ای از ارزش‌ها، نگرش‌ها، خدمات، مدیریت و کنترل فرآیندهای تغییرات مثبت و منفی رفتارهای همه اعضای خانواده در اوضاع و شرایط متفاوت، ایجاد احساس رضایتمندی، امیدواری و توانمندسازی افراد خانواده است.
مطابق این تعریف، این نظریه اجتماعی؛ گذشته از برخورداری از یک متد و شیوه اجتماعی زیستن، جنبه فلسفی داشته و به‌جای تمرکز بر مبنای اصالت فرد (Individualism)، یک هویت جمعی هدفمند خواهد داشت. برهمین اساس، این نهاد، به‌عنوان یک نهاد مستقل اجتماعی خواهد بود که هر یک از افراد در به وجود آوردن یک کل و مجموعه، نقش مؤثر و فعالی خواهند داشت.
اصول معرفتی حاکم بر نظریه خانواده محوری
از شیوه‌های کاربردی در جهت شناخت اصول و قواعد معرفتی حاکم بر نظریه خانواده‌محوری می‌توان به عوامل و شاخصه‌های زیر اشاره کرد.
1. توجه به اضلاع معرفت دینی
آیت الله رشاد در درس خارج فقه خود بر این باور است که معرفت دینی، عبارت از دریافت، فهم و اکتشاف پیام‌های الهی است و برای رسیدن به آن، باید به‌صورتی روشمند، خصوصیات مؤلفه‌ها و متغیرهای آن شناسانده شود تا براساس آن‌ها، قواعد و اصولی طراحی و ساخته شود که با به کار بستن آن‌ها، عمل اکتشاف دین محقق شود. آن متغیرها عبارتند از: شناخت مبدأ پیام (خداوند)، مخاطب (انسان)، ماده پیام (اعتقادات، اخلاق، احکام)، واسطه پیام (پیامبر)، وسیله انتقال پیام (وحی).
یکی از مهم‌ترین وسایل انتقال پیام در معرفت دینی آیین اسلام، قرآن کریم است که همان کتابی است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده‌است. دلیل نام‌گذاری این کتاب مقدس به قرآن نیز آن است که جامع فواید و آثار تمامی کتب آسمانی و بلکه جامع آثار تمامی علوم و نیازمندی‌های انسانی است.
در این کتاب آسمانی، در قالب آیات متعددی، آموزه‌ها و قوانین مشخصی در جهت صیانت و حفظ کیان این نظام اجتماعی بیان شده‌است؛ «قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا؛ خود و خانواده خود را از نافرمانی خداوند که منجر به نابودی آن می‌شود مراقبت کنید» (تحریم/6)؛ «وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ؛ انذار به‌عنوان یک متد و روش در جهت صیانت خانواده محسوب‌می‌شود» (شعراء/214)؛ «قَالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنَا مُشْفِقِینَ؛ به‌جز انذار، شفقت و مهربانی نیز جزء یک شیوه مراقبتی از کیان خانواده می‌باشد» (طور/26)؛ «وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ؛ دعوت به طاعت و اطاعات از فرامین الهی نیز به‌عنوان یک طریقه دیگری در جهت مراقبت از هویت جمعی خانواده است» (مریم/55).
2. جامعیت گسترده فقه
آیت الله محمود هاشمی شاهرودی (ره) در کتاب فرهنگ فقه علم فقه را از یک سو متکفل کشف احکام و اعتبارات شرعی دانسته و از سوی دیگر معتقد است این علم به‌جز آنکه به تولید باید و نبایدهای رفتارهای جوارحی انسانی در حوزه دین می‌پردازد؛ شامل فرهنگ، اعتقادات و باورهای انسانی یعنی رفتارهای جوانحی او نیز می‌شود.
از همین رو در حوزه خانواده و خانواده‌محوری نیز می‌توان با به‌کارگیری یک روششناسی مبتنی بر مطالعات جامعه شناسی و عقلانیت بشری، با محوریت دین و احکام شرعی، به شناسایی اصول و تکالیف اعضای خانواده و کشف نظام حقوقی حاکم بر آن نائل شد.
3. مطالعات مقاصدی
با تأمل و تعمق هدفمند در انواع نصوص و متون شرعی اعم از قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام و همچنین آرای فقها و مجتهدین، می‌توان دریافت که یکی از مقاصد شارع مقدس و اجتهادی مجتهدین، صیانت و حفظ موجودیت نهاد خانواده است که براساس همین مقصد، بسیاری از احکام شریعت بنا می‌شود. از جمله آنکه زن و شوهر لازم است نسبت به یکدیگر تعاطف و مهربانی داشته و با هم در تحکیم مبانی خانواده کوشش کنند؛ پدر و مادر باید نسبت به تربیت اعتقادی و اخلاقی فرزندان خود مراقبت داشته‌باشند.
4. مطالعات استقرائی
اگرچه روش استقرائی، از آن جهت که یک تحقیق و جستجوی ناتمام علمی است و از همین رو، از لحاظ فلسفی یقین‌آور نیست ولیکن می‌تواند به‌عنوان یک وسیله در جهت شناخت انواع ارتباط، تکالیف و وظیفه‌مندی هر یک از اعضای خانواده، در کشف نظام حقوقی حاکم بر خانواده کمک نماید.
از آنچه گفته شد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که توجه به خانواده و خانواده محوری از مهم‌ترین اصول حاکم بر شریعت مقدس اسلام است که این قدرت و توان را دارد که دیگر نهادهای اجتماعی و بلکه بنیان جامعه بشری را هدایت، جهت‌دهی و کنترل کند.
اما آنچه اهمیت دارد آن است که برای دستیابی به آن اصول، لازم است به مؤلفه‌ها و متغیرهای متعددی از جمله شاخص‌های اضلاع معرفت دینی؛ معرفت‌شناسی، هستی شناسی و انسان‌شناسی، مطالعات مقاصدی و همچنین استقرائی غفلت نورزیده و با حرکت در ریل مبانی ارزشی، معرفتی و دینی مسیر خود را پیدا کرده و حرکت کند.
تاریخ انتشار: 1401/12/06