ویژههای فکرت
مجموعه فکرت درصدد است، مسائل روزِ حوزه اندیشه را با نگاهی جدید و در قالبهای متنوع رسانهای به تصویر بکشد.
رسانه فکرت/ فائزه سادات حسینی، پژوهشگر و روزنامه نگار
در تاریخ سیاسی ایران احزاب از زمان پهلوی و با انتخابات مجلس کمی پررنگ شدند؛ اما باید گفت که ایران از ابتدای فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان در سال 1284، دارای دو حزب شد. احزابی که با دو گرایش و پایگاه‌های کاملاً متفاوت با نام‌های اعتدالیون و دموکرات برای اولین بار در صحنه سیاسی ایران قدم گذاشتند.
مهدی ملک‌زاده در کتاب تاریخ انقلاب مشروطیت ایران می‌نویسد: «پس از برقراری مجدد حکومت ملی، رهبران مشروطیت به پیروی از کشورهای دموکراسی و سنن پارلمانی به ایجاد احزاب سیاسی همت گماشتند و در اندک زمانی دو حزب یکی به نام دموکرات و دیگری به نام اعتدال تشکیل و رو به توسعه نهادند. ناگفته نماند که زمینه برای تشکیل این دو حزب در آن زمان کاملاً مهیا بود. چنان‌چه خوانندگان سابقه دارند از دیرزمانی راجع‌به روش سیاسی مملکت میان رهبران مشروطه اختلاف نظر بود و هواداران هریک از دو نظر گرد هم جمع می‌شدند و مجمعی داشتند و همین مجامع هسته اولیه احزاب گردید».
داستان حزب دموکرات کمی قبل‌تر در افکار برخی از ایرانیان همانند سید حسن تقی‌زاده، ارامنه‌ای مثل ورام پیلوسیان و تازه واردانی همچون محمدامین رسول‌زاده نقش بسته بود. این افراد علی‌رغم اندیشههای متفاوت سوسیالیستی، دموکراتیک و برخی از گرایش‌های تند برنامه مشخص و مرام‌نامه‌ای حزبی با محوریت سید حسن تقی‌زاده داشتند. او که چند ماه قبل از آغاز مشروطیت در قفقاز با روشنفکرانی مثل محمد آقا شاه تختینسکی و جلیل قلی‌زاده دیدار داشت، از نزدیک با فعالیت‌های سوسیالیست‌های انقلابی آشنا شد. این آشنایی حتی به تعبیر سهراب یزدانی(مؤلف کتاب اجتماعیون عامیون) به دوستی و روابط نزدیک با سران حزب سوسیال دموکرات قفقاز هم رسید. شاهد مثال این ادعا یادداشت‌های محمدامین رسول‌زاده در روزنامه‌های قفقازی بود که گفت: «من با تقی‌زاده در سال‌های 1324ق و اواسط سال 1326ق دیدار داشتم».
از سویی‌دیگر، تقی‌زاده نامه‌هایی به ورام پیلوسیان از روشنفکران محفل سوسیالیستی مطالعاتی ارمنی تبریز می‌نوشت تا گزارش‌هایی درباره تأسیس حزب دموکرات و روند پیشرفت آن به وی بدهد. او تا قبل از بمباران مجلس اول مشروطه دیدارهایی با سوسیالیست‌ها برای ایجاد حزبی منسجم داشت که در نظر صاحب کتاب تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، اینها بیشتر «مشروطه‌خواهانی تندرو و معروف به انقلابی» بودند. ملک‌زاده در این‌باره می‌نویسد: «تقی‌زاده به کمک و همکاری عده‌ای از مشروطه‌خواهان تندرو و معروف به انقلابی که از دیرزمانی با هم همفکر و متحد بودند و سیاست واحدی داشتند... حزب دموکرات را تشکیل داد. چون اطلاعات و مطالعاتی از اصول، قواعد و نظامات احزاب سیاسی کشورهای مترقی داشت و گفته می‌شد که بیش از این زمان در حزب سوسیال دموکرات عضویت داشته، موفق شد تشکیلات حزب را روی یک پایه متین و محکم استوار نماید». این پایه محکم و استوار بعداً در مجلس دوم با نشاندن نامزدهای دموکرات در کرسی‌ها و انتشار روزنامه «ایران نو» علنی شد.
برنامه‌های این حزب علاوه بر گرایش‌های مارکسیستی بیشتر جنبه دموکراتیک داشت که منشأ آن از کشورهایی اروپایی بود. محوریت اینها هم جدایی دین از سیاست بود که برای مردم ایران چنین چیزی مقبولیت نداشت. بدین‌دلیل هم ورام پیلوسیان طی پاسخ نامه‌های تقی‌زاده بر حل این مسأله تأکید داشت و اکنون در کتاب نامه‌های مشروطیت و مهاجرت موجود است.
پیلوسیان برای تقی‌زاده اهمیت داشت. این روشنفکر ارمنی از گروه مطالعاتی تبریز در سال 1905 به‌شمار می‌رفت که ابتدا به صورت نظری عمل می‌کردند؛ اما در سپتامبر 1907 با تشکیل جلسه‌ای به نام «مجمع عمومی گروه سوسیال دموکرات تبریز» در قالب تعیین یک استراتژی و سازماندهی تشکیلاتی برای آینده ایران، پیشنهادات خود را مطرح کردند. این طرح‌ها به دو شکل متفاوت یکی بر پایه سوسیالیستی و دیگری با محوریت دموکراتیک قصد پیاده‌سازی یک نظام پرولتاریایی داشتند. در اولی کار به صورت عیان و با اتکا بر طبقه کارگر انجام می‌شد و در دومی بایستی بر نیروهای دموکراتیک یا همان روشنفکرانی با این گرایش‌ها صورت می‌گرفت. ورام پیلوسیان پیشنهاددهنده جریان دوم بود که اعتقاد داشت ایران نه کارخانه دارد و نه طبقه کارگر. او معتقد بود که ایران به جهت لایه سنتی و مذهبی‌اش، نیروهای دموکراتیک خود را دفع خواهد کرد؛ بنابراین لازم است تا سازمانی قوی برای اصول دموکراتیک ایجاد شود. حالا بعد از انتخابات مجلس دوم، این سازمان ایجاد شده و برای خودش یک بلندگوی تبلیغاتی به نام روزنامه «ایران نو» با مدیریت محمد امین رسول‌زاده داشت.
رسول‌زاده روشنفکری قفقازی بود و نسبتاً قلمی تند ضد جناح دموکرات‌ها یعنی اعتدالیون داشت. در اکثریت یادداشت‌های سردبیر، مسائل با وجه دموکراتیک و آزادی‌خواهانه بیان می‌شد؛ اما در وقایعی مثل ترورهای مشروطیت و تعریف جامعه، نگاه‌های سوسیالیستی داشت که درواقع شکاف بیشتری را بین رجال کشوری ایجاد می‌کرد. بدین‌ترتیب اولین حزب ایران شاید از سوی ایرانیان ایجاد شد و برنامه قوی با گرایش‌های سوسیالیستی و دموکراتیک داشت و مأمور تبلیغ آن هم روزنامه «ایران نو» بود.
تاریخ انتشار: 1402/09/05