رسانه فکرت | مهدی جبرائیلی، استاد حوزه و پژوهشگر

پژوهش، مبنای پیشرفت است و محرک و پیشران رشد و توسعه پایدار به شمار می‌آید. تحقیق و پژوهش در اسلام و میان مسلمانان، از زمان ظهور اسلام و نزول قرآن رواج یافت. اسلام، در میان ادیان به دینی شهرت دارد که پذیرش آن بر اساس تحقیق است. سازمان یونسکو هم در آمار علمی خود، جایگاه پژوهش در دین اسلام را از دیگر ادیان برتر دانسته است.

قرآن هیچ محدودیتی در موضوعات پژوهشی قائل نیست. مسلمانان با الهام از قرآن به اندیشه و تأمل در خلقت در جایگاه نشانه و آیت خداوند و یکی از مبادی معرفت می‌پرداختند. حاصل این کنش و کنجکاوی، کشف اسرار آفرینش و پیشرفت معرفتی و مادی بود. اگر پیشرفت را متناظر و مقارن با نوآوری بدانیم، هیچ راهی غیر از تحقیق وجود ندارد. علی (ع) پژوهش را لازمه اجتهاد و نوآوری می‌داند: «لاینفع اجتهاد بغیر تحقیقٍ»؛ تلاش بدون تحقیق، سودی ندارد. (غررالحکم، 778). ایشان فهم عمیق و محققانه را برتر از نقل قول از دیگران می‌داند: «عَلَیکُم بِالدِّرایاتِ لا بِالرِّوایاتِ»؛ بر شما باد به فهمیدن، نه نقل کردن. (بحارالانوار، ج 20، ص 160).

زیست پژوهانه در مکتب اهل‌بیت (ع) بایسته‌های متعددی دارد:

1. مکتوب بودن پژوهش: با ثبت و مکتوب کردن فرایند پژوهش و دست‌آوردهای حاصل از آنها می‌توان از فرصت‌های صرف شده، استفاده بهینه کرده و از طرف دیگر آیندگان هم می‌توانند از نوآوری‌های گذشتگان برای ارتقا و تکمیل دست‌آوردها بهره‌مند شوند؛ از این‌رو به نگارش دانش‌های خود سفارش شده است. رسول اکرم (ص) فرمود: «قیّدوا العلم بالکتابه»؛ با نگارش، دانش را در بند خویش بکشید. (تحف‌العقول، ص 36). علی (ع) تأثیر نوشتن را بیشتر از گفتن می‌داند: «کتابه [الرجل] أبلغ من نطقه»؛ نوشتار آدمی رساتر از گفتار اوست. (غررالحکم، ص 389). رسول اکرم (ص): «اکتبوا العلم قبل ذهاب العلماء و انّما ذهاب العلم بموت العلماء»؛ دانش‌ها را مکتوب کنید پیش از آنکه دانشوران از دست بروند؛ زیرا با مرگ دانشوران، دانش نیز از دست می‌رود. (مکاتیب الرسول، ج 1، ص 361). امام صادق (ع) فرمود: «اکتب و بثّ علمک فی اخوانک فان متّ فأورث کتبکَ بنیکَ فانّه یأتی علی النّاس زمان هرج لایأنسون فیه إلاّ بکتبهم»؛ دانش خویش را به نگارش درآور و در میان برادرانت گسترده دار و چون مرگت فرارسد، نگاشته‌های خویش را برای فرزندانت به ارث بگذار؛ زیرا روزگار پریشانی برای مردم می‌رسد که در آن به جز نوشتار همدمی ندارند. (کافی، ج 1، ص 52).

2. نظم: نسق دادن به پژوهش‌های علمی و دسته‌بندی موضوعی در صرفه‌جویی از فرصت و نیز غنای محتوایی و سیر منطقی پژوهش، نقش مؤثری دارد. امام باقر (ع) با اشاره به سیره علی (ع) در کارهای علمی، به پژوهشگران توصیه می‌کند نظم را در آثار خویش مراعات کنند: «أن یصنع هذه الدّفاتر کراریس و قال وجدنا کتب علیّ (ع) مدرّجة»؛ این دفترها باید دسته‌بندی شوند؛ چنان‌که نوشته‌های علی (ع) را نیز این گونه دیدیم. (مشکاة الأنوار فی غررالأخبار، ص 142).

3. دفاع از دین و فرهنگ دینی: علم و پژوهش عالمان، باعث حفظ دین و فرهنگ و علوم دینی از بدعت‌هاست؛ برای همین جوهر قلم دانشمندان بر خون‌ شهیدان برتری دارد. (عده‌الداعی، ص 77). پیامبر اکرم (ص) فرمود: «الْقَلَمُ مِنَ اللَّهِ نِعْمَةٌ عَظِیمَةٌ وَ لَوْ لَا الْقَلَمُ لَمْ‌یَسْتَقِمِ الْمُلْکُ وَ الدِّینُ وَ لَمْ‌یَکُنْ عَیْشٌ صَالِح»؛ قلم نعمت بزرگ پروردگار است. اگر قلم نبود، سیاست و دیانتی استوار نمی‌شد و زیستن خوشی در روزگار نبود. (مستدرک‌الوسائل، ج 13، ص 258).

4. حل مشکلات عمومی جامعه: نوشتن و پژوهش باید در جهت روشن‌سازی مسیر حرکت انسان‌ها باشد. بازکردن گره‌های فکری و اعتقادی و یافتن راهی برای نجات انسان از گرداب‌های اخلاقی، مسئولیت هر روشنفکری است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «القَلَمُ مِنَ اللهِ نِعمَهٌ عَظیمَهٌ وَ لَولا القَلَمُ لَم‌یستَقِمِ المُلکُ و الدّینُ وَ لَم‌یکُن عَیشٌ صالِحٌ»؛ قلم نعمت بزرگ پروردگار است. اگر قلم نبود، سیاست و دیانتی استوار نمی‌شد و زیستن خوشی در روزگار نبود. (مستدرک‌الوسائل، ج 13، ص 258). کتابت و پژوهشی که مشکل مردم را حل می‌کند و برای رفاه مادی و سعادت اخروی مردم مفید است، حسنه‌ای جاری در حق نویسنده متدین است و تا مردم از علم او سود می‌برند شخص نیز از ثواب آن بهرمند می‌شود؛ مانند اختراعات و کتب فراوانی که در زمینه‌های مختلف علمی نوشته شده‌اند؛ از این‌رو پاداش این تلاش پژوهانه هم عامل بهشتی‌شدن پژوهشگر است.

5. کار گروهی: علی (ع) فرمود: «أفضلُ النّاسِ رَأیاً مَن لَمْ‌یَستَغنِ عَن مُشیر»؛ بهترین آرا و اندیشه‌ها از آن کسی است که از مشورت با دیگران خود را بی‌نیاز نبیند. (عیون‌الحکم، ص 111). امام حسین (ع) فرمود: «من دلائل العالم إنتقادة لحدیثه و علمه بحقائق فنون النظر»؛ از نشانه‌های دانشمند، نقد سخن و اندیشه خود و آگاهی از نظرات مختلف است. (تحف‌العقول، ص 248). به بیان علی (ع) از این تضارب آرا، حقیقت آشکار می‌شود: «اضربوا بعض الرّأی ببعض یتولّد منه الصّواب». (عیون‌الحکم، ص 91).

تاریخ انتشار: 1402/10/06