تصویر سیاسی حضرت زهرا (س) در دانشنامه اسلام لایدن

رسانه فکرت | فائزه سادات حسینی، نویسنده و پژوهشگر

با آغاز قرن بیستم مقاله‌های بسیاری برای معرفی دین اسلام، تشریح فرهنگ و شخصیت‌های آن در دانشنامه‌های تخصصی و عمومی انگلیسی‌زبان غربی تدوین شد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها بررسی تاریخی و شخصیتی حضرت زهرا (س) در دانشنامه اسلام لایدن بود. این موضوع از سوی کشیش هنری لامنس و لئورا وچا ولیری در سال‌های 1927 و 1964 و ورنا کلم  در 2007 م با هدف دستیابی بر اطلاعات جدید و تحلیل آن‌ها درباره واکاوی ابعاد شخصیتی خانوادگی، اجتماعی و سیاسی آن حضرت، بنا بر کتب تاریخی و روایتی اسلامی قلم زده شد. برخلاف وجود تفاوت نسل نویسندگان، محور مشترکی را با عنوان استقلال شخصیت سیاسی حضرت زهرا (س) درباره حوادث «مباهله، اصحاب کساء و تهاجم به خانه» درمی‌یابیم. لامنس در تدوین مدخل فاطیما ابتدا تصویری ضعیف در ابعاد جسمانی و خلقی برای ایشان ترسیم می‌کند. او حضرت را افزون بر عدم ایفای نقش مثبت در زندگی خودش، دختری معرفی می‌کند که قادر به تأثیرگذاری بر پیامبر نیست و تنها وجه فایده ایشان در مداوای زخم‌های پدر و عزاداری بر قبور شهدای احد است. لامنس منکر توصیف مثبت زندگانی حضرت در کتب شیعه و سنی نیست؛ اما او این سخنان را بیشتر در هاله‌ای از تردید یا روش مورخان جهت اقتدارسازی برای حضرت عنوان می‌کرد که وقایع مباهله و اصحاب کساء برایش این‌طور تعریف می‌شد. این مقدمه لامنس با تشریح وی از نقش حضرت برای مقابله با ابوبکر متفاوت بود؛ زیرا او بر واکنش فاطمه (س) در موضوعات جانشینی و فدک تمرکز داشت. او مقابله حضرت برای تهاجم به خانه را در حدود یک تهدید و یک واکنش ضعیف ارزیابی می‌کرد؛ اما نوع گفتمان ایشان را جهت پاسخ به ابوبکر منطقی می‌پنداشت. رفتاری که موجب تغییر نظر ابوبکر در مسئله فدک نشد. لامنس بر وجه قهری حضرت با وی اشاره می‌کرد که درواقع سخنی از رفتار تنبهی زهرا (س) برای حاکم وقت جهان اسلام بود. ولیری در مدخل دوم، در ابتدا هم‌چنان‌که اعلام می‌کند باوری به موجودیت ضعیف و شکننده حضرت نداشت؛ بلکه عکس آن را باور دارد. وی با استنادات تاریخی در دو بخش به نقش حضرت در حوادث مهم اشاره می‌کند. در بخش اول که مربوط به حیات پدرشان بود، فاطمه (س) را در دو جنگ مهم احد و فتح مکه مؤثر معرفی می‌کند؛ سپس به چرایی وجود ایشان در مقام پنج‌تن با استناد به حوادث مباهله و اصحاب کساء می‌پردازد. وی به‌نوعی مقام اقتدار حضرت را در زمان حیات پیامبر (ص) به تصویر می‌کشد که مرتبط با پدر و همسر و فرزندانش است. ولیری در بخش دوم به‌صراحت از کلمه نقش سیاسی در وقایع جانشینی، تهاجم به خانه و حرکت به سمت انصار جهت گرفتن بیعت برای امام علی (ع) نام می‌برد که مربوط به بعد از رحلت پیامبر (ص) است؛ به‌عبارتی‌دیگر، او با کاربرد افعال گذشته ساده و حال کامل قصد تصویرسازی جایگاه مستقل حضرت را داشت که دیگر به افراد برجسته خانواده‌شان مرتبط نبود و حضرت در برابر مخالفان به احقاق حقوق خود می‌پرداخت. ایشان هم از امام (علی) دفاع می‌کرد و هم حق‌ خود بر فدک را از ابوبکر (حاکم جامعه اسلامی) بازخواست می‌کرد که بیانگر مقابله با ظالم بود. ورنا کلم در مدخل سوم دانشنامه اسلام لایدن نیز، به تصویرسازی منفی لامنس درباره حضرت و اعتبار بیشتر مدخل ولیری اذعان می‌کند و سپس به چرایی اقتدار حضرت زهرا (س) در روایات شیعی می‌پردازد که آن در دو محور وابستگی به روابط نسبی و وجه استقلالی حضرت بخش‌بندی می‌شود. با این اوصاف، نگرش مداخل درباره جایگاه سیاسی حضرت در دوران حیات پیامبر خدا، متوسط است؛ چراکه هر سه نویسنده بر تأثیر ایشان در وقایع ایام مورد نظر متمرکز بودند. ورنا کلم در بین آنان در مدخل سوم برای حضرت با موقعیت افعالی حال ساده و قدرتی نقش برجسته‌ای در جنگ احد قائل شد که بیشتر در سایه روابط با پدر بود. هر سه نویسنده درباره تحلیل و بررسی تأثیر دختر رسول خدا در وقایع فدک و جانشینی، بر تقابل طرفداران ابوبکر با حضرت زهرا (س) در موضع شدت و قدرت و موضوع میراث پیامبر، وحدت نظر دارند و نقطه‌های متضادی ندارند؛ البته با تفاوت‌هایی که در بین دیدگاه‌های آنان هست در نهایت، می‌شود پیامی با عنوان «کنش فعال یا مقاومت در برابر رفتارهای ظالمانه حاکمان وقت» را دریافت.

تاریخ انتشار: ١٤٠٢/١٠/٠٢