به گزارش فکرت، به مناسبت سالروز ولادت شیخ مفید، خبرگزاری شبستان گفت‌وگویی با دکتر مجید معارف صورت داده که مشروح آن بدین قرار است؛

در خصوص شخصیت و فضایل اخلاقی شیخ مفید در نگاه دانشمندان شیعه توضیح دهید؟

«محمد بن محمد بن نُعمان» مشهور به شیخ مُفید یکی از دانشمندان بزرگ شیعه در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم در بغداد است. که برحسب گزارش‌های تاریخی در سال 336 یا 338 متولد شدند و بعد از گذراندن یک عمر با برکت علمی در سال 413 هجری در بغداد چشم از جهان فرو بسته‌اند و تقریباً یک زندگی هفتاد و چند ساله بسیار موفق و پربار داشتند. مشهور است که شیخ مفید در رشته‌های مختلف علمی صاحب‌نظر و صاحب کتاب‌های فراوانی بودند. مخصوصاً از حوزه‌های مختلفی که ایشان صاحب‌نظر و صاحب کتاب بودند در سه حوزه فقه، اصول فقه و علم کلام همچنین تاریخ و سیره ائمه (ع) دارای آثار متعددی هستند ضمن اینکه شیخ مفید اندیشه‌های حدیثی و اقداماتی در حوزه حدیثی دارند که کتاب «الأمالی» ایشان در حوزه حدیث بسیار معروف است و گفته‌می‌شود ایشان در اواخر عمرشان مجالسی برگزار می‌کردند و احادیثی را برای علاقه‌مندان به حدیث املاء می‌کردند که از جمع آوری آنها کتاب الأمالی تدوین و تهیه شده‌است.

لذا بارزترین عنوان در شخصیت علمی شیخ مفید متکلم بودن ایشان است؛ شاید این ویژگی قدری از زندگانی ایشان در بغداد ناشی می‌شود، چون بغداد مرکز خلافت عباسیان بود و نهادهای علمی متعددی داشت؛ بیت الحکمه در بغداد بود و دانشمندان اهل سنت با گرایش‌های مختلف اشعری گری و یا معتزله در قرن چهارم در بغداد فعال بودند و طبیعتاً شیعیان هم یک حوزه‌ای در بغداد داشتند و در یک رقابت مذهبی با اهل سنت چه از اشاعره و چه معتزله قرار داشتند و می‌بایست بتوانند از مکتب فکری خودشان و اندیشه‌های شیعه در برابر هجمه‌های فکری و تبلیغاتی اهل سنت دفاع نمایند لذا معمولاً دانشمندان بغدادی در علمی به‌نام علم کلام که دفاع استدلالی از عقاید است، مبرز بودند و آثار کلامی داشتند و در مناظره‌های کلامی شرکت می‌کردند.

«ابن الندیم» دانشمند معروف صاحب کتاب الفهرست از دانشمندان اهل سنت است، درباره شیخ مفید می‌نویسد: شیخ مفید به این دلیل به «ابن المعلم» مشهور است که پدرشان در شهر واسط معلم بوده به همین دلیل مشهور به ابن المعلم می‌شوند و می‌گوید: ابن المعلم ابوعبدالله در زمان ما رهبری متکلمان شیعه با اوست. وی در ترکیب کلام بنا به‌اعتقاد همکاران خود برجسته است و عقل نکته سنج و قدرت نفوذ فراوان دارد، من با او ملاقات کرده و او را بسیار فردی روشن دیده‌ام، همچنین در عبارت دیگری درباره شیخ مفید می‌گوید: او با هیچ‌کس به مناظره برنخواسته است مگر اینکه بر او فائق و پیروز شده‌است.

میراث فکری که شیخ مفید برای جامعه امروز ما دارد، چیست؟

بنابر گزارش‌هایی که امثال نجاشی در کتاب الفهرست و شیخ مفید هم در الفهرست خود نقل کردند، حدود 200 کتاب به‌صورت کتاب‌های ریز و درشت به شیخ مفید نسبت دادند که از این تعداد امروز نزدیک به 65 اثر به چاپ رسیده و بعضی از آنها در وضعیت نسخه خطی است و البته تعدادی از آنها هم در گذر زمان از بین رفته‌است.

بیشتر کتاب‌های شیخ مفید در حوزه کلامی و محور آنها اثبات عقاید شیعی یا عقاید اسلامی با نگاه شیعی است؛ مثلاً یکی از عقاید شیعه این است که ابوطالب پدر حضرت علی (ع) موحد بوده. لذا شیخ مفید کتابی به‌نام ایمان ابوطالب دارد یا یکی دیگر از عقاید شیعه این است که پیامبران و پیامبر اسلام از عصمت کامله برخوردارند و حتی دچار سهو هم نمی‌شوند که شیخ مفید در این زمینه هم کتابی نوشته است ضمن اینکه شیخ مفید درباره غیبت امام‌زمان، جبر، اختیار و امامت نیز کتاب‌هایی نوشتند؛ همچنین ایشان کتابی به‌نام «معنای مولا» دارد که در تفسیر حدیث «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» نوشته‌اند. بنابراین یک بخش زیادی از آثار شیخ مفید در حوزه مسائل گوناگون کلامی است و اعتقادات شیعه را از هر جهت به اثبات می‌رساند. یک بخش دیگر از آثار شیخ مفید در حوزه فقه یا اصول فقه است، مانند کتاب «المغنعه» که یک رساله فقهی و اعتقادی بوده که بخش فقهی آن را بعدها شیخ طوسی می‌گیرد و به‌عنوان چهارچوب کتاب تهذیب الاحکام قرار می‌دهد و فتاوای شیخ مفید را در هر بابی نقل می‌کند و بعد روایاتش را می‌آورد.

دیگر آثار شیخ مفید شامل کتاب‌هایی مانند تحریم ذبائح اهل الکتاب (فقهی) احکام النساء (فقهی) و الهدایته فی الفقه و امثالهم است که یک بخشی از آثار ایشان در حوزه فقه و مسائل فقهی است. بالاخره یک رشته از کتاب‌های ایشان جنبه تاریخی دارد، مخصوصاً تاریخ شیعه و سیره امامان که معروف‌ترین این کتاب‌ها یکی «اَلْإرْشاد فی مَعْرفةِ حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد» است که یک دوره تاریخ کامل زندگانی ائمه اثنی‌عشر شیعه با تکیه‌بر اخبار و روایات صحیح است. کتاب دیگری به‌نام «الاختصاص»دارند که پیرامون فضایل اهل‌بیت (ع) است، هرچند که بعضی‌ها در نسبت این کتاب به شیخ مفید اندک تردیدهایی هم دارند و کتاب‌های دیگری که معرف اطلاعات تاریخی ایشان است؛ مثلاً ایشان کتابی به‌نام الجمل دارند که درباره جنگ جمل و مسائل آن است؛ بنابراین یک رشته از آثار ایشان هم آثار تقریباً تاریخی با رویکرد سیره ائمه (ع) است که از کتاب‌های بسیار خوب ایشان می باشد، مثلاً کتابی دارند به نام «تصحیح الاعتقادات الامامیه» که اختلافات ایشان را با یکی از اساتیدشان به‌نام شیخ صدوق در برخی از مسائل کلامی و اعتقادی نشان می‌دهد.

امروز ما یک میراث بزرگی از آثار شیخ مفید را داریم که خوشبختانه چاپ‌شده، سال‌ها قبل در یک کنگره‌ای به مناسبت بزرگداشت شخصیت شیخ مفید آثار ایشان عرضه شد و این آثار در اختیار علاقه مندان به افکار و عقاید شیخ مفید است.

درباره شیخ مفید به ابعاد دیگری هم می‌توانیم اشاره کنیم اینکه شیخ مفید تقریباً از سن 40 سالگی تا سن 75 سالگی یک دوران طولانی رئیس مذهب شیعه در بغداد بودند و به‌طور کلی مرجع شیعیان در بغداد به‌شمار می‌رفتند و علاوه بر بغداد شهرهای دیگر هم از وی تقلید می‌کردند. ایشان در این دوره شاگردان بسیار زیادی را تربیت کرده و دو نفر از شاگردان شاخص ایشان یکی سید مرتضی است که بعد از درگذشت شیخ مفید، سید مرتضی به زعامت شیعه رسید. یعنی جانشین شیخ مفید شد و بعد سید مرتضی بعد از 23 سال مرجعیت و زعامت از دنیا رفت، مقام و مسئولیت خود را به شیخ طوسی تفویض کرد که او هم یکی از شاگردان شیخ مفید بود و مدت پنج سال کلاس‌هایی را با شیخ مفید و تربیت شیخ مفید را درک کرده‌ بودند؛ بنابراین شیخ مفید، انسان بسیار موفقی در عرصه تربیت شاگردان، اداره وضعیت شیعیان و اداره حوزه شیعه در بغداد بودند؛ آن هم در بغداد در شرایط پر تلاطم رقابتی شهر بغداد که عرض کردم، علاوه بر اینکه بغداد مرکز خلافت عباسیان بود، مرکز حضور و رفت و آمد علمای مختلف اهل سنت با گرایش‌های فکری مختلف هم‌بود.

جالب است، گاهی تعصبات مذهبی حاکم بر بغداد، عرصه را بر شیخ مفید تنگ می‌کرد به‌طوری که دو بار سنی‌های متعصب وی را تحت فشار قرار دادند و به خارج از بغداد تبعید نمودند. چون از تأثیر گذاری نفوذ کلامی ایشان بر مردم می‌ترسیدند البته یک عده‌ای وساطت کرده و از خلیفه بغداد درخواست نمودند که شیخ مفید، انسان بسیار بزرگوار و تکیه گاهی در مسائل علمی برای همه مسلمانان به‌شمار می‌رود، وی را برگردانید لذا دوباره شیخ مفید را به بغداد برگرداندند تا اینکه در سال 413 که از دنیا می‌روند، شیعه و سنی شهر بغداد همه عزادار شیخ مفید بودند و در تشییع جنازه او شرکت کردند. نقل است بغداد روزی را مانند روز بزرگداشت شیخ مفید در تشییع جنازه این دانشمند بزرگ به خود ندیده بود.

شیخ مفید چه نقشی در تدوین و حفظ اندیشه شیعی به‌عنوان یک مکتب فکری داشته است؟

شیخ مفید در دفاع از عقاید شیعه و حفظ شیعه در بغداد ذره‌ای مماشات نکرد، ذره‌ای از معیارهای علمی کوتاه نیامده‌ است. او به دانشمندان حرمت و احترام قایل بود، در مناظره‌های خود اصول مناظره را کاملاً رعایت می‌کرد، به حرف‌های مخالفان گوش می‌داد، استدلال‌های آنها را می‌شنید و سپس بسیار آرام همه آنها را مورد نقد قرار می‌داد به‌طوری که مخاطبان تحت تأثیر قرار می‌گرفتند و در بسیاری از موارد تابع استدلال‌های او می‌شدند. لذا نتیجه می‌گیریم که شیخ مفید می‌تواند یک الگوی موفق باشد از یک دانشمندی که هم می‌تواند با صاحب عقاید مخالف و مختلف رفت و آمد کند و هم مناظره داشته‌باشد، در حقیقت با آنها نشست و برخاست داشته‌باشد و هم در عین حال بی دلیل امتیازی به کسی ندهد و در حوزه عقاید شیعی مدافع استواری از عقاید مکتبی خودش باشد.

در برخی منابع آمده است که پس از دفن او، اشعاری به خط امام عصر (عج) بر سنگ قبر او نقش بسته‌بود که ترجمه آن چنین است: خبر دهنده مرگ، خبر فقدان تو را نیاورد، امروز بر آل محمّد (علیهم‌السلام) روز مصیبت بزرگی است لطفاً توضیح دهید؟

شیخ مفید تقریباً یک قرن بعد از غیبت صغری امام عصر (عج) زندگی کردند و در دوره‌ای که دست شیعیان از ارتباط با امام معصوم خودشان کوتاه بود، وظیفه خطیری در سامان‌دهی و تدوین عقاید شیعه داشتند که توانست شیعه را به‌عنوان یک مکتب منسجم فکری در برابر اهل سنت نشان دهد لذا شیخ مفید سهم بسیار زیادی دارد در اینکه شیعه به‌عنوان یک مکتب منسجم فکری بتواند اصول و افکار و اندیشه‌های خود را بر دوست‌داران عرضه نماید. البته طبق برخی از گزارش‌ها و روایت‌های تاریخی، ایشان از عنایت خاصه امام عصر (عج) هم بی‌بهره نبودند و توقیعاتی از امام عصر در شان ایشان صادر شده‌است که نشان می‌دهد امام بر کار شیخ مفید نظارت داشتند و به ایشان پیام می‌داده و وی را به‌عنوان دوست مخلص و مجاهد خود نام برده و احمد بن علی طبرسی در کتاب الاحتجاج خود برخی از این توقیعات را نقل کرده است؛ بنابراین شیخ مفید نماینده یک دانشمند پرکار، خدوم، موفق و یک الگوی مثال زدنی از اتحاد شیعه و سنی در شرایطی که همه مسلمانان قاعدتاً در عقاید مشترک‌اند و در مدافع استدلالی عقاید امامیه بوده‌اند.

تاریخ انتشار: 1402/09/10