رسانه فکرت | علیرضا ملااحمدی، دانش آموخته سطح چهار حوزه علمیه

حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، انقلاب اسلامی ایران را «بزرگ‌ترین انقلابِ تاریخِ انقلاب‌ها» عنوان کرده است که به مثابه یک «دستگاه محاسباتی» ظاهر شده‌است و دستگاه محاسباتیِ تمدّن غرب از ادراک آن عاجز است و به همین دلیل از روز نخست تا امروز در برابر این انقلاب شکست خورده‌است؛ بنابراین لازم است ماهیّت این انقلاب و این دستگاه محاسباتی را آن‌گونه‌ای بشناسیم که اصلی‌ترین نظریه‌پرداز و رهبر فکری‌اش در زمان حاضر یعنی خود ایشان شناخته‌اند.

از سوی دیگر شناختِ «علت‌های چهارگانه‌ی ارسطویی» که عبارتند از «علت فاعلی، علت مادی، علت صوری و علت غایی» یکی از بهترین راه‌های شناخت ماهیّت پدیده‌ها و حقایقِ جهان از ابعاد گوناگون است. فارغ از نقدهایی که از منظرگاهِ بعضی فلسفه‌های پست‌مدرن ممکن است به این شیوه‌ی تحلیل پدیده‌ها مطرح باشد، شناخت «علل اربعه» را می‌توان هموارترین مسیر برای معرفت پدیده‌های آفاقیِ انسانی در سطحی عمیق دانست.

در این نوشتار پس از تطبیقِ معنای هر یک از علل اربعه بر پدیده‌ی «انقلاب اسلامی ایران»، ذیل هر یک از علت‌ها کتاب‌های خوبی که مطالعه‌ی آنها برای شناختِ آن علّت لازم است را معرّفی می‌کنیم. این کتاب‌ها همه کتاب‌هایی مشتمل بر مجموعه بیانات حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) در یک موضوع خاص هستند و از آن‌جهت که ناشر آنها دفتر حفظ و نشر آثار معظّمٌ‌له است و حسّاسیت‌های لازم در مورد محتوای آنها صورت‌گرفته، لذا می‌توان کتاب‌ها را به ایشان منتسب دانست. (به استثنا کتاب سوّم که عین متنِ پیاده‌شده‌ی سخنرانی‌های ایشان است و انتساب بیشتری به معظّمٌ‌له دارد).

یک: علّت فاعلی

اقدام‌کننده‌ی اصلی به یک «انقلاب» انسان‌ها هستند و لذا علّت فاعلی انقلاب اسلامی هم مردم ایران بودند؛ اما این اندازه به ما شناخت عمیقی از ماهیّت انقلاب نمی‌دهد. لذا باید این علّت فاعلی را قدری موشکافی کنیم تا معلوم شود دقیقاً چه چیزی محرّک مردم ایران برای انقلاب بود؟ بنابراین برای شناخت علّت فاعلیِ یک «انقلاب اجتماعی» دقیقاً باید از آن عامل یا عواملی سؤال کنیم که نقطه‌ی آغاز و موتور محرّک این انقلاب شده‌است. یعنی آن اصلی‌ترین عواملی که بدون آنها اصلاً «حرکتِ انقلابی» شکل نمی‌گرفت و آغاز نمی‌شد؛ به تعبیر دیگر «نیروبخشِ اصلیِ جنبش انقلابی» را می‌توانیم علّت فاعلیِ انقلاب بدانیم.

اکنون سؤال این است که از منظر رهبر انقلاب این اصلی‌ترین عواملِ نیروبخشِ حرکت و جنبشی که منجر به انقلاب اسلامی شد که اگر این عامل نبود اصلاً انقلاب اسلامی آغاز نمی‌شد، چه بود؟ از نگاه ایشان، انقلاب اسلامی ایران در امتداد بعثت و انقلابِ اجتماعیِ رسول‌الله (صلّی‌الله علیه‌وآله) شکل گرفته است.

بنابراین برای شناخت این اصلی‌ترین نقطه‌ی آغاز، باید ببینیم مبدأ اصیل انقلاب پیامبر اعظم (ص) چه بوده است. پرواضح است که کلمه‌ی حقّه‌ی «لا إله الا الله» نقطه‌ی آغاز و مبدأ اصیل انقلاب اسلامیِ رسول‌الله (ص) است. این کلمه ابتدا با یک «نفی» آغاز می‌شود (لا إله) و سپس با یک «اثبات» استقرار می‌یابد (إلا الله). انقلاب اسلامیِ رسول‌الله -و بالتبع انقلاب اسلامی ایران- «نفی طاغوت» است و اثباتِ این دو انقلاب هم «جریان توحید در متن جامعه» است، پس برای اینکه علّت فاعلیِ انقلاب اسلامی ایران را بشناسیم، باید بدانیم این نهضت در نفیِ کدام جلوه‌ی طاغوت و سپس در طلبِ استقرارِ چه نظامِ توحیدی‌ای آغاز شد.

در بیانات رهبر معظّم انقلاب حرکت انقلابیِ امام‌خمینی (ره) و مردم ایران در واکنش به دو طاغوت شکل گرفت و دو «نه» ی کلان و راهبردی نقطه‌ی آغاز نهضت انقلاب اسلامی بود (البته نه آغازی که پس از پیروزیِ انقلاب در سال 57 خاتمه یافته باشد.) یکی از این دو «نه» داخلی بود و دیگری خارجی:

1. شب ظلمانیِ شاهنشاهی

اوّلین طاغوتی که انقلاب اسلامی به مبارزه با آن برخاست «حکومت پهلوی» بود که سخیف‌ترین شکل از یک حکومت طاغوتی و استبدادی بود و ریشه در 2500 سال تاریخِ رسوب‌یافته‌ی شاهنشاهی در سرزمین ایران داشت؛ تاریخی که (به استثنا چند سالِ معدود در دوران صفویه) همواره بر محور طاغوت سامان یافته‌بود و اکنون در نازل‌ترین شکلِ ممکن استقرار یافته‌بود.

کتاب «شب ظلمانیِ شاهنشاهی» تحلیلی کلان از این تاریخِ سراسر طاغوت با تأکید بر 200 سال اخیر است که بیش از همه عاملِ عقب‌ماندگیِ کشور ایران بوده است؛ یعنی دوران قاجار و پهلوی و البته تأکید بیشتر بر خسارت‌های دوران پهلوی است که بخش قابل‌توجّهی از کتاب اختصاص به این دوران دارد.
خسارت‌های این طاغوت آن‌قدر وحشتناک و پرخسران بود که تنها راهِ رهایی از آن یک «انقلاب بنیادینِ اجتماعی و سیاسی» بود و این همان چیزی است که انقلاب اسلامی را ضروری کرد. در فصل اوّل کتاب بحث جذّاب و مهمّی درباره‌ی «تفاوت بنیادینِ سلطنت و ولایت» از زبان آیت‌الله خامنه‌ای مطرح شده که به‌عنوان مبنای نظریِ باقی مباحث اهمّیت ویژه دارد.

2. دوران جدید عالَم

اما دوّمین «نه» ی مهمّ انقلاب اسلامی «نظام سلطه» بود که طاغوتی بزرگ‌تر و به‌مراتب قدرتمندتر از پهلوی بوده و هست؛ این مبارزه البته همچنان ادامه دارد. به تعبیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مأموریتِ انقلاب اسلامی این بود که ایران اسلامی را «از هاضمه‌ی غرب بیرون بکشد» و مردم ایران در این مبارزه‌ی تمدّنی موفّق شدند به رهبریِ حضرت امام (ره) دوران جدیدی را در تاریخ بشر رقم بزنند که می‌توان از آن با عنوان «عصر امام‌خمینی (ره)» یاد کرد.

در این نبرد تمدّنی، مبارزه‌ی اصلیِ انقلاب اسلامی با «غربِ متجدّد» است. کتاب «دوران جدیدِ عالَم» در واقع شرحی بر این مواجهه‌ی تمدّنی و یک منبع خوب برای «غرب‌شناسیِ انتقادی» از زبان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است. در این کتاب مهم‌ترین نقاط این تقابل از زبان ایشان تشریح شده و سپس زیربنایی‌ترین آموزه‌های «مدرنیته / تجدّد» تحلیل و نقّادی شده‌است.

3. طرح کلّیِ اندیشه‌ی اسلامی در قرآن
پس از آنکه بُعد سلبیِ انقلاب اسلامی ایران کاملاً روشن شد، اکنون می‌توانیم توضیح دهیم که انقلاب اسلامی در صدد اثبات و استقرار چگونه نظام اجتماعی‌ای بود. کتاب «طرح کلّیِ اندیشه‌ی اسلامی در قرآن» که متنِ تدوین‌شده‌ی سلسله سخنرانی‌های رهبر معظّم انقلاب در رمضان المبارکِ سال 1353 شمسی است، شرحِ آن نظام اجتماعی است که در انقلاب اسلامی در صدد استقرار همه‌جانبه‌ی آن بوده و هستیم.

آیت‌الله خامنه‌ای در مقدمه‌ی کتاب دغدغه‌ی اصلی این مباحث را «طرح اسلام به‌صورت مسلکی اجتماعی و دارای اصولی منسجم و یک‌آهنگ و ناظر به زندگی جمعی انسان‌ها» بیان می‌کند و سال‌ها بعد از انقلاب در دوران رهبری درباره‌ی مباحث مطرح‌شده در این کتاب می‌فرمایند: «این مباحث پایه‌های فکری برای ایجاد یک نظام اسلامی بود؛ اگرچه ما آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامی شش-هفت سال دیگر محقّق شود. می‌گفتیم اگر پنجاه سال دیگر هم ایجاد نشود، بالاخره پایه‌های فکری‌اش اینهاست... که امروز هم آنها را تأیید می‌کنم.» و جالب‌تر اینکه این مباحث را آن‌قدر مستحکم و متقن می‌داند که اعلام می‌کند «این کتاب منبع خوبی برای مچ‌گیری از ما است.»

دو: علّت مادّی

اگر انقلاب را معادل «دگرگونیِ بنیادین» تعریف کنیم و ساقط‌کردنِ حکومت پهلوی را نقطه‌ی آغاز انقلاب اسلامی ایران بدانیم، آنگاه پرسش اساسی این است که آن کالبد و ساختار حکومتی که قرار است به مثابه ماده‌ی اوّلیه‌ی نظامِ انقلابی، «روحِ توحید» در آن به جریان بیفتد و به مثابه یک موجودِ زنده و بالنده حرکت کند، چیست؟ پاسخ این پرسش در واقع همان «علّت مادّی» انقلاب اسلامی ایران است.

4. صورت و سیرتِ انقلاب اسلامی

یکی از مهم‌ترین و گویاترین توصیفات حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) از نظام جمهوری اسلامی تفکیکی است که ایشان میان «ساخت حقوقی» و «ساخت حقیقی» این نظام ارائه می‌کند.

 توضیحی که ایشان درباره‌ی ساخت حقوقی یا همان «صورتِ انقلاب» می‌دهد، دقیقاً همان چیزی است که در بحث ما می‌توان آن را «علّت مادّیِ انقلاب اسلامی» عنوان کرد. یعنی همان ساختاری که شکل کامل آن در «قانون اساسی» تدوین‌شده است.
ایشان مراقبت و صیانت از ساختار حقوقی نظام جمهوری اسلامی که «در حکمِ جسم و کالبد» است را برای ادامه‌ی حیات انقلاب اسلامی ضروری می‌داند و نسبت به اجزا رُکنی آن (ولایت‌فقیه، شورای نگهبان، مجلس خبرگان، قوای سه‌گانه و نهادِ انتخابات) اهمّیت مضاعفی قائل است.

تجربه‌ی تاریخی انقلاب اسلامی و مواجهه‌ی غیرتمندانه‌ی دو امامِ انقلاب نسبت به صیانت از این ساختِ حقوقی (صورت انقلاب) امر روشن و پرنکته است. بخش اوّل کتاب «صورت و سیرت انقلاب اسلامی» نگرش رهبر معظّم انقلاب نسبت به این ساخت حقوقی را روایت می‌کند و نمایانگر اهمّیت این ساخت حقوقی از منظر ایشان است.

سه: علّت صوری

اما آنچه در بخش دوّمِ کتاب مذکور با عنوان «سیرت انقلاب» منعکس‌شده، اهمّیت اساسی و مهم‌ترِ علّت صوریِ انقلاب اسلامی را از منظر ایشان به‌خوبی منعکس کرده است. علّت صوری همان چیزی است که از منظر فلاسفه تعیین‌کننده‌ی «هویّت حقیقی» موجودات است و سرنوشتِ چیستیِ اشیا با آن تعیین می‌شود.

این دقیقاً منطبق با توصیف رهبر معظّم انقلاب در مورد «ساخت حقیقی» یا همان «سیرت انقلاب» است: «این ساخت حقوقی در حکم جسم است؛ در حکم قالب است، آن هویّت حقیقی در حکم روح است؛ در حکم معنا و مضمون است.

اگر آن معنا و مضمون تغییر پیدا کند، ولو این ساخت ظاهری و حقوقی هم باقی بماند، نه فایده‌ای خواهد داشت، نه دوامی خواهد داشت؛ مثل دندانی که از داخل پوک شده، ظاهرش سالم است؛ با اوّلین برخورد با یک جسم سخت در هم می‌شکند. آن ساخت حقیقی و واقعی و درونی، مهم است؛ او در حکم روح این جسم است.» مهم‌ترین مؤلّفه‌های این ساخت حقیقی و هویّتیِ انقلاب اسلامی در بخش دوم کتاب «صورت و سیرت انقلاب اسلامی» از زبان معظّمٌ‌له تشریح شده‌است.

5. خطّ امام

اگر علّت صوری بیانگرِ اصلی‌ترین ویژگی‌های هویّتیِ انقلاب اسلامی است، به‌سادگی نباید از آن گذر کرد؛ نیاز به تدقیق و موشکافی بیشتر دارد تا خوب شناخته شود و هویّت انقلاب در بستر زمان ناخواسته و به‌تدریج به آفت همه‌ی انقلاب‌های بزرگ تاریخ مبتلا نشود و دچار استحاله و دگرگونی نشود.

امام‌خمینی (رضوان الله علیه) مهم‌ترین نظریه‌پرداز، مُصلح اجتماعی و کنش‌گرِ سیاسی-اجتماعیِ تاریخ غیبت کبری است که پیروزی انقلاب اسلامی به وضوح مدیون شخص ایشان است. پس برای آنکه مختصّات هویّتیِ انقلاب را دقیقاً بشناسیم، نیازمندیم اصول رفتاری و خطّ‌مشی ایشان را درست بشناسیم.

کتاب «خطّ امام» که دوّمین جلد از مجموعه‌ی شش‌جلدیِ «ره، ره‌رو، ره‌بر» است، اصول خطّ امام را در شش بخش از زبان رهبر انقلاب منعکس کرده است. مرور تاریخ انقلاب و داعیه‌دار جریان‌های مختلف با دیدگاه‌های سیاسیِ متفاوت و بعضاً متضادّ نسبت به خطّ امام (ره) اهمّیت این مؤلفه‌ی کلیدی در شناخت انقلاب اسلامی را روشن‌تر می‌سازد. در این کتاب، با مختصّات خطّ امام (ره) به روایتِ اصیل‌ترین و برترین شارح ایشان آشنا می‌شویم.

6. عهد مشترک

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) به مناسبت اوّلین سالگرد رحلت امام‌خمینی (ره) پیام نسبتاً مفصّلی خطاب به مردم ایران دادند که «پاسداری از میراث عظیم و تاریخی و بی‌نظیر امام‌خمینی (ره)» یعنی انقلاب اسلامی را مهمّ‌ترین امر قلمداد کردند و در همین راستا، ابتدا به تشریح «چیستیِ انقلاب اسلامی» پرداختند و سپس «اساسی‌ترین معارف انقلاب اسلامی» را در شرح «چگونگی» حرکت در صراط مستقیمِ خطّ امام تشریح کردند.

لذا این پیام را می‌توان عصاره‌ای از «علّت صوری انقلاب اسلامی» دانست. کتاب «عهد مشترک» شرح مزجیِ این پیام به‌کمک دیگر بیانات دو امام انقلاب است. این کتاب به‌خوبی نمایانگرِ هم‌افقی و هم‌جهت مسیر حرکت دو امام انقلاب است.

7. اندیشه‌ی مقاومت

انقلاب اسلامی یک امرِ تمام‌شدنی و دفعی نیست که با ساقط‌شدن حکومت پهلوی و استقرار جمهوری اسلامی به پایان برسد؛ بلکه به تعبیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) انقلاب اسلامی یک «صیرورتِ دائمی» است.

اگر ذاتِ انقلاب اسلامی امریِ پیوسته در حال تحوّل و دگرگونی است، به زبانِ فلاسفه‌ی مسلمان این «صورت نوعیه‌ی انقلاب» است که دائماً در حال «شدن» است؛ این صیرورتِ پیوسته‌ی صورت نوعیه البته نباید باعث تغییر در هویّت انقلاب شود، بلکه وحدت و هویّت اصیل انقلاب در متن این صیرورت باید همواره ثابت باشد؛ نوعی «تحوّلِ در عین ثبات».

اما آن مؤلّفه‌ی اساسی و هویّتی که اصالت انقلاب اسلامی را در این «حرکت جوهری به‌سمت حیات طیّبه» تأمین می‌کند چیست؟ این صیرورت دائمی باید «چگونه» باشد تا اصالتِ این حرکت حفظ شود؟ کتاب «اندیشه‌ی مقاومت» که در پاسخ به این پرسش تدوین‌شده، در واقع کلان‌نظریه‌ی انقلاب اسلامی برای نیل به تمدّن نوین اسلامی است.

«مقاومت» همان مؤلّفه‌ی اساسی است که اصالت «حرکت اشتدادیِ انقلاب» و منحرف‌نشدن آن از صراط مستقیم را همواره ضمانت می‌کند. در این کتاب چیستی، چرایی و چگونگیِ این حرکت از زبان حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) تشریح شده‌است.

چهار: علّت غایی

گفته شد که علّت فاعلیِ انقلاب اسلامی انسان‌های موحّدی بودند که اوّلاً برای رهایی از ولایت طاغوت و ثانیاً برای تولّی به ولایتِ الله در همه‌ی عرصه‌های حیات اجتماعی، انقلاب کردند. همچنین روشن شد که حرکتِ انقلاب تمام‌شدنی نیست و پیوسته در حال تکامل و اشتداد است و نظامِ برآمده از این انقلاب، دائماً در حال «توحیدی‌ترشدن» است.

اکنون سؤال این است که «غایت و افقِ پیش‌روی» این حرکت انقلابی چیست؟ مردم ایران که همان انسان‌های موحّد بودند، برای رسیدن به چه هدف و به‌دست‌آوردنِ کدام دستاوردها و نیل به چه آینده‌ای انقلاب کردند؟

به تعبیر دیگر جهانِ ایرانِ پیشاانقلاب اسلامی، چه کاستیِ اساسی و بنیادینی داشت که برای جبران آن نیازمند «انقلاب» بود و انسانِ موحّد انقلابی چه رؤیایی در سر داشت که تحقّق آن ذیل حکومت پهلوی «ممتنع» بود و برای تحقّقش نیازمند یک «انقلاب» بود؟ این همان پرسش از «علّت غاییِ انقلاب اسلامی» است.

8. روشنای آینده

وقتی با پدیده‌ای انسانی طرف هستیم، یعنی با یک امرِ زمان‌مند مواجهیم؛ پس غایت انقلاب اسلامی در یک «افق تاریخی» باید محقّق شود و آن صیرورتِ دائمی، به‌سمت این افق تاریخی است که معنا پیدا می‌کند. این افق را می‌توان به قلّه‌ای تشبیه کرد که یک انسان برای رسیدن به آن، هم باید آمادگیِ لازم را کسب کند و ملزومات سفر را همراه داشته‌باشد، هم نیازمند یک نقشه‌راه است و هم در این مسیر، مواجهه با انواع موانع و مشکلات و خطرها را به جان می‌خرد و خلاصه اینکه خود را برای مسئولیتی خطیر آماده کرده است.

کتاب «روشنای آینده» علاوه‌بر ترسیم نسبتاً روشنی از آن افق بلند یعنی «حیات طیّبه» و از منظری دیگر «تمدّن نوین اسلامی»، ملزومات این سفر و ظرفیّت‌های امّت موحّد ایران برای رسیدن به آن افق، موانع و تهدیدهای پیش‌روی این حرکت تمدّنی و مسئولیّت‌هایی که در این مسیر متوجه یکایکِ مردم ایران است را از زبان رهبر معظّم انقلاب شرح داده است.

9. ارمغان

اکنون که بیش از چهار دهه از آغاز انقلاب اسلامی گذشته، این سؤال جای طرح دارد که «تا امروز چه مقدار از آن هدفی که از روز اوّل دنبال می‌کردیم یعنی از غایتِ انقلاب اسلامی محقّق شده‌است؟»

طبعاً این انتظار هست که به نسبتِ این چهار دهه پیش‌رفت حاصل شده باشد و این صیرورت به نقطه‌ی نسبتاً مطلوبی رسیده باشد. کتاب «ارمغان» با پرسش از «دستاوردهای انقلاب اسلامی» پاسخی مبسوط و درخور به این پرسش می‌دهد.

ویژگی مهمّ کتاب این است که در فصل اوّل «منطقِ تحلیلِ کارآمدی انقلاب» را بر اساس دیدگاه‌های حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تبیین کرده است و سپس در فصول بعدی، این منطق را در مورد کارنامه‌ی جمهوری اسلامی تشریح کرده و با شمردن دستاوردهای فراوان انقلاب اسلامی در عرصه‌های مختلف از زبان معظّمٌ‌له، نشان داده که اتفاقاً این انقلاب آن چنانکه باید کارآمد بوده است و نمره‌ی قابل دفاعی در این زمینه کسب کرده است.

نکته‌ی مهمّ اینکه سنجش دستاوردهای انقلاب اسلامی در این کتاب، با معیارهای «کیفی» تحلیل شده‌است (نه کمّی) و از این جهت بهتر می‌توان نسبت آن را با اهداف کیفیِ انقلاب اسلامیِ بازخوانی کرد.

10.نظریه‌ی انتظار

یکی از مهم‌ترین بنیان‌های فکریِ انقلاب اسلامی و نظریه‌ی سیاسی شیعه، تلقّی ویژه و مترقّی‌ای است که از مفهوم «انتظار» دارد. در این نگرش حتی اهداف غایی انقلاب اسلامی هم از آن‌جهت اهمّیت پیدا می‌کنند که برآمده از «روحیّه‌ی انتظار» و معطوف به «زمینه‌سازی ظهورِ حضرت حجّت ارواحناله‌الفداء» سامان می‌یابند.

این را می‌توان غایتُ الغایات و نهایی‌ترین علّت غاییِ انقلاب اسلامی ایران دانست؛ بنابراین یکی از ارکانِ شناخت ماهیّت انقلاب اسلامی این است که چیستی و چگونگیِ انتظار در منظومه‌ی فکری انقلاب اسلامی به‌خوبی فهم شود.

کتاب «نظریّه‌ی انتظار» با همین هدف و برای تأمین همین نیاز تدوین‌شده است. مفهوم، مبانی و ادلّه‌ی انتظار، شرایط و کارکردهایش، وظایف جامعه‌ی منتظر، آسیب‌های پیش‌رو و دشمن‌های انتظار و نهایتاً نسبت انتظار فرج با حکومت اسلامی در این کتاب به‌خوبی تشریح شده‌است.

تاریخ انتشار: 1401/11/18