رسانه فکرت | محسن ابراهیمی، دانش آموخته حوزه علمیه قم، دکتری فلسفه دانشگاه اصفهان

چارچوب نخبگانی «اعتراض» را نمی‌توان نادیده گرفت که در مسیر کاستن آسیب‌ها و تقویت جنبه سازندگی و اصلاح اجتماعی ضروری است؛ البته فضای سوء استفاده از گفتمان اعتراض هم مورد اشکال و انتقاد است، تا چنین گفتمانی مخرب و فسادزا نشود. در بررسی قرآنی می‌توان دو چارچوب اصلی برای ترسیم الگوی اعتراض نخبگانی مطرح کرد: «قول حسن» و «قول احسن».

قول حسن، دستوری است که خداوند آن را در نسبت با عموم صادر کرده است: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» (بقره/83). این آیه، سیره معاشرت فرد مؤمن با دیگران را در چارچوب کلی «قول حسن» معرفی می‌کند، روشن است که «قول» در اینجا به گفتار صرف، اختصاص ندارد و در برابر نوشتار و یا کردار نیست؛ بلکه کنایه از شیوه معاشرت با مردم است؛ زیرا که منظور از «قول»، آینه نمایان‌گر تمام شئون اجتماعی فرد است. (جوادی آملی،1384، 180)

از این رو «قول حسن» شامل محتوا و هم‌چنین سبک و شیوه رفتاری با دیگران می‌شود، هم‌چنین نکته دیگری که از عبارت «للناس» به دست می‌آید؛ این است که این آیه شیوه رفتاری مؤمنان با عموم مردم را بیان می‌کند و اختصاصی به ارتباط اجتماعی اهل ایمان با یکدیگر ندارد؛ در تبیین قول حسن می‌توان به چنین ویژگی‌هایی اشاره کرد؛ اول اینکه بهترین چیزی را که دوست دارید درباره شما بگویند؛ درباره دیگران بگویید. (کلینی،1365، 2: 165) و دوم اینکه با دیگران تا زمانی که حقیقت امر مشخص نشده است به خوبی و خیر سخن بگوید. (همان) و سوم؛ از ناسزا گفتن، دشنام دادن و لعنت کردن بپرهیزید. (مجلسی،1404، 75: 181)

با این حال «قول احسن»، چارچوب خاص‌تری دارد که خداوند آن را در نسبت با بندگان خود بیان کرده است: «وَ قُلْ لِعِبادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ» (اسراء/53).

بر طبق این آیه، اختلاف‌افکنی و ایجاد فساد یکی از اهداف شیطانی است که در جامعه اسلامی می‌تواند محقق بشود و خداوند راهکار دفع آن را قول احسن می‌داند.

با تأمل در مضمون آیه می‌توان این سخن را مطرح کرد که التزام به «قول حسن» برای دفع نزغ شیطان کافی نیست؛ بلکه به شکل قوی‌تر فرد باید ملتزم به «قول احسن» در روابط اجتماعی خود باشد؛ زیرا که شیطان با توجه به عداوتی که نسبت به مومنان دارد، درصدد القای اختلاف و دشمنی و خصومت میان افراد جامعه اسلامی است و راهکار دفع این آسیب، التزام به قول احسن است.

در آیه 33 فصلت دیگر قول احسن این گونه معرفی می‌شود: «و َمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَی اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ.» در این آیه، سه مؤلفه اصلی برای قول احسن بیان می‌شود.

دعوت به خداوند، ویژگی اصلی قول احسن است که بر پایه دعوت به خداوند، شکل گرفته باشد و نه در جهت دعوت به مسائل دیگر. بر طبق این مؤلفه، فرد در کنشگری اجتماعی خود، باید دعوت به‌سوی خداوند را اصل قرار بدهد و رفتار و گفتارش به شکلی باشد که دیگران را به‌سوی خداوند دعوت کند و سخنان و رفتار او از سر هوا و یا دعوت به خود، حزب و یا منافع جناح خاصی نباشد.

عمل صالح، دومین مؤلفه اصلی قول احسن، عمل صالح است؛ عمل صال در اینجا معنای عام و در مقابل فساد قرار دارد و به هر عملی اطلاق می‌شود که هر گونه زشتی و یا ناشایستی را در جامعه اسلامی اصلاح کند، بر طبق این مولفه قول احسن قولی است که نه فسادزا و نه در جهت ترویج آن باشد؛ بلکه اساسا در جهت اصلاح امر فاسد و یا ناشایستی باشد که در جامعه اسلامی وجود دارد.

تأکید بر هویت جمعی جامعه اسلامی، مؤلفه دیگر قول احسن است که به نوبه خود از اهمیت زیادی برخوردار است و تأکید بر هویت جمعی فرد است. «و قال اننی من المسلمین» متن این آیه بیان نمی‌کند که «من مسلمان هستم» بلکه آیه -همراه با تاکید- بیان می‌کند که «به‌درستی که من از مسلمانان هستم.» یعنی مؤمن در ارتباط اجتماعی خود به شکل واضح و مشخص بر هویت جمعی دینی خود باید تأکید کند و خود را بخشی از امت مسلمان بداند؛ تأکید بر این هویت جمعی به معنای فاصله‌گذاری و جدا کردن صف خود از صف امت‌های و گروه‌های غیر مسلمان است.

با روشن‌شدن دو چارچوب قول حسن و قول احسن، مشخص می‌شود که اولا «قول حسن» الگوی حداقلی و نازل اعتراض نخبگانی است و الگوی عالی و مطلوب آن در چارچوب قول احسن قابل ترسیم است؛ یعنی اعتراضی مطلوب است که با در نظر گرفتن سه مؤلفه دعوت به خداوند، عمل صالح و تأکید بر هویت جمعی، مانع از ایجاد اختلاف و دشمنی در جامعه اسلامی بشود و با تحقق این سه مؤلفه، جنبه‌های آسیب‌زایی اعتراض دفع بشود.

منابع
-قرآن کریم
-جوادی آملی، عبدالله، (1384) انتظار بشر از دین، سوم، قم، اسراء
-مجلسی، محمد باقر، (1404)، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء
-کلینی، محمد بن یعقوب، (1365)، الکافی، 8 جلد، دار الکتب الإسلامیة، تهران

تاریخ انتشار: 1401/09/17