به گزارش فکرت، حجت‌الاسلام و المسلمین علیرضا آل‌بویه در نشست «بررسی انتقادی غایت‌گرایی اخلاقی به مثابه نظریه هنجارهای قرآن» که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، ابراز داشت:

 نظریه‌ای که عالمان مسلمان در کتاب‌های خود در مورد اخلاق اسلامی مطرح کرده‌اند عمدتاً مبتنی بر نظریه اخلاق ارسطویی است که البته جرح و تعدیل‌هایی در آن صورت گرفته و تحلیل اسلامی از این اخلاق هم ارائه شده است. البته نزاعی کلامی بین متکلمان اشعری و معتزلی درباره فعل خداوند صورت گرفت با این مضمون که آیا افعال خدا شامل ارزش‌های اخلاقی هم می‌شود یا خیر؟ اشاعره می‌گفتند همه این اتفاقات در سیطره خداوند است اما معتزله می‌گفتند اینگونه نیست بلکه ارزش‌های اخلاقی، مستقل از افعال خداوند هستند لذا آنها به حُسن و قبح ذاتی اعتقاد داشتند.
 
جایگاه غایت‌گرایی در اخلاق
 
وی افزود: البته به هر دلیلی این مطالب در کتاب‌های اخلاقی ما بروز و ظهور پیدا نکرده است. بعد از انقلاب اسلامی با توجه به آشنایی متفکران مسلمان با اندیشه‌های غربی مخصوصا غایت‌گرایی، این اندیشمندان به این نتیجه رسیدند که نظریه اخلاق اسلامی را به شکل غایت‌گرایانه تبیین کنند و اولین کسی که به این مسئله توجه کردند آیت‌الله مصباح یزدی بودند که در فصل آخر کتاب «نقد و بررسی مکاتب اخلاقی» به بررسی دیدگاه غیات‌گرایانه اخلاقی به شکل نظام‌مند پرداخته‌اند. ایشان در این کتاب سعی کرده‌اند که اشکال مختلف این نگاه را تقریر کنند.
 
آل‌بویه بیان کرد: در میان کسانی که نظریه اخلاق اسلامی را به شکل غایت‌گرایانه طرح کرده‌اند استنادی به آیات قرآن وجود ندارد. یکی از متفکرانی که در این زمینه سعی ارزنده‌ای انجام داده‌ حجت‌الاسلام حسینی‌رامندی است که بنده مقاله ایشان را نقد هم کرده‌ام. البته توضیح نداده‌اند که این غایت‌گرایی در چه حوزه‌ای ظهور و بروز پیدا می‌کند. نکته اصلی که باید اشاره کنم این است که برخی از متفکران مسلمان تلاش کرده‌اند نظریه اخلاقی قرآن را غایت‌گرایانه تحلیل کنند و حسینی‌رامندی هم آن را مستند به قرآن کرده‌ است. 
 
لزوم فهم دقیق غایت‌گرایی
 
وی با تاکید بر اینکه مهمترین نکته این است که فهم دقیقی از غایت‌گرایی اخلاقی داشته باشیم، گفت: اگر آن را به درستی فهم نکنیم ممکن است در مرحله عمل، پای ما بلغزد و منجر به سوء فهم‌هایی برای خودمان و دیگران شود. در غرب، یک نگاه این است که معیار ارزش اخلاقی، غایت و پیامدهای افعال است و آنچه باعث می‌شود کاری خوب یا بد باشد، غایت آن است. در مقابل برخی می‌گویند فقط بررسی کنید ببینید وظیفه شما چیست و آن را انجام دهید لذا دنبال این نباشید که ببینید غایت کار شما چیست؟
 
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: یک شخص غایت‌گرا می‌‌گوید این پیامدها و غایت‌ها هستند که به ما می‌گویند چه کاری خوب و چه کاری بد؟ لذا کاری به لحاظ اخلاقی خوب است که خدا از آن راضی باشد و کاری به لحاظ اخلاقی بد است که خدا از آن ناراضی باشد. بنده چنین تعریفی از غایت‌گرایی را رد می‌کنم چون غایت‌گرایی به دو معنا استعمال می‌‌شود و برخی از ما بین این دو معنا خلط می‌کنیم. یک بحث، پیامدگرایی اخلاقی است یعنی پیامدها می‌گویند چه کاری خوب و چه کاری بد است.
 
وی در ادامه افزود: معنای دیگر غایت‌گرایی، ربطی به ملاک و معیار ارزش اخلاقی ندارد. برای مثال بنده یک وظیفه‌گرا هستم و شخصی به من می‌گوید چه ایرادی دارد که شما به وظایف اخلاقی خود عمل نکنید اما بنده در جواب می‌توانم بگویم سعادتمند شدن ما انسان‌ها در گرو رعایت ارزش‌‌های اخلاقی است و اگر می‌خواهید به فلاح و رستگاری برسید تقوای الهی را رعایت کنید و بدانید اگر کار خوب انجام دهید این خوبی شما در نظام آفرینش گم نمی‌شود. اگر آقای رامندی معتقد است آیات قرآن در مقام بیان معیار و ملاک ارزش اخلاقی هستند به نظرم این برداشت درستی نیست اما اگر کاری به فلسفه اخلاق ندارند و می‌خواهند دیگران را به عمل به ارزش‌های اخلاقی تحریک کنند تا نفع و سعادت انسان تأمین شود، اقدامی درست است.

تاریخ انتشار: 1402/10/23