رسانه فکرت | حسین میرچراغ خانی

در ادبیات اندیشه‌ورزی مفهوم «عقلانیت» صدرنشین مجلس است. عقلانیت، حریم خودساخته‌ای دارد که ذاتاً هر نقاد و منتقدی را غیر عقلانی می‌بیند. بهترین راه برای نقد عقلانیت‌ها مقایسه و تطبیق آنهاست، در این صورت می‌توان عقلانیت الف را بر عقلانیت ترجیح داد.

در هنگامه ترجیحِ یک عقلانیت نسبت به عقلانیت دیگر احتمالاً عقلانیتی که کنار گذاشته می‌شود، شما را به سوگیری و یک‌جانبه‌گرایی متهم می‌کند. از این رو بهتر است جانب احتیاط برای داوری بین عقلانیت‌ها رعایت شود و برای قضاوت از معیارهای استفاده شود که هر دو عقلانیت آنها را قبول دارند.

به نظر می‌رسد در جامعه امروز ایران دو عقلانیت فعال وجود دارد، یکی عقلانیت انقلابی با مبانی و اصول امامین انقلاب اسلامی و دیگری عقلانیت لیبرالی با مبانی و اصول اندیشمندان غربی. عقلانیت انقلابی برای منطقی جلوه دادن خود به صحیفه امام‌خمینی (ره) و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب استناد می‌کند. عقلانیت لیبرالی استناد به امثال مورگن تا، کنت والتز، هانتینگتون، کسینجر، فکویاما و باری بوزان را منطقی می‌بیند. البته ما به حریم استنادی و منابع منطقی این دو عقلانیت وارد نمی‌شویم. فقط با استناد به مشترکاتی که این دو عقلانیت قبول دارند، آنها را در مقابل هم قرار می‌دهیم، تا مخاطب خود یکی بر دیگری را ترجیح بدهد.

هر دو عقلانیت «تجربه» را به‌عنوان ابزار شناخت قبول دارند. هر دو عقلانیت «عقل» را به‌عنوان ابزار شناخت می‌پذیرند. همچنین هر دو عقلانیت چون مسلمان هستند همواره برای تأیید رأی و نظر خود از «وحی» شاهد مثال می‌آورند.

پس تجربه، عقل و وحی سه ابزار شناخت مشترک این دو عقلانیت هستند. یعنی همان گونه که عقلانیت انقلابی به تجربه و عقل و وحی استناد می‌کند. در مقابل عقلانیت لیبرالی داخل ایران نیز از این سه ابزار استفاده می‌کند. اینجا دشواری داوری بین دو عقلانیت بیش از پیش به چشم می‌خورد.

بدون شک در این مجال نمی‌توان دو عقلانیت را بر میز داوری نشاند. برای موفقیت در این داوریِ حساس فقط یکی از گزاره‌های اختلافی این دو عقلانیت که بازتاب گسترده‌ای در جامعه دارد را با ابزارهای سه‌گانه «تجربه»، «عقل» و «وحی» بررسی می‌کنیم.

داوری و نتیجه‌گیری در این باره را به مخاطب واگذار می‌کنیم. این گزاره اختلاقی چیزی نیست جزء «مذاکره و عدم مذاکره با آمریکا» زیرا عقلانیت لیبرالی توسعه ایران را در مذاکره با آمریکا می‌بیند. اما عقلانیت انقلابی پیشرفت ایران را در عدم مذاکره با آمریکا می‌داند.

ابزار اول یعنی تجربه درباره «مذاکره و عدم مذاکره با آمریکا» چه می‌گوید. عقلانیت انقلابی بر این باور است که تجربه نشان‌می‌دهد آمریکا، پیش از انقلاب و پس از انقلاب بارها به ملت ایران ظلم کرده است. عقلانیت انقلابی با استناد به رفتارهای آمریکا یعنی سرنگون کردن دولت ملی مصدق، همکاری با ساواک، کمک مستقیم به صدام، کودتای نوژه و طبس، سرنگونی هواپیمای مسافربری، تحریم، تهدید و ترورها را دلایل تجربی عدم مذاکره می‌داند.

در مقابل عقلانیت لیبرالی با استناد به دستاوردهای برخی کشورها به سبب ارتباط با آمریکا مانند کشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی کشورهای شرق آسیا مثل ژاپن و کره جنوبی می‌گوید این کشورها با همکاری آمریکا به توسعه رسیده‌اند. پس باید با آمریکا مذاکره و ارتباط داشته‌باشیم.
ابزار دوم یعنی عقل درباره گزاره «مذاکره و عدم مذاکره با آمریکا» چه می‌گوید. کارکرد عقل بازبینی و تحلیل تجاربی است که تاکنون به‌دست آمده است. عقل بررسی و تحلیل می‌کند که باور تجربی عقلانیت انقلابی منطقی‌تر است یا ادعاهای تجربی عقلانیت لیبرال.

در اینجا عقلانیت انقلابی با استناد به عقل تجارب به‌دست آمده از رابطه با آمریکا را ثمره ماهیت استکباری آمریکا می‌داند و مدعی است تنها راه مقابله با استکبار مقاومت است در غیر این صورت آمریکا دوباره به ایران ظلم خواهد کرد.

در مقابل عقلانیت لیبرالی با استناد به عقل، تجارب به‌دست آمده با آمریکا را به‌دلیل رفتارهای ملت ایران و مسئولان ایرانی می‌داند زیرا معتقد است اگر ایرانی‌ها انقلابی‌گری و گفتمان مقاومت خود را کنار بگذارند می‌توانند با آمریکا رابطه برقرار کنند مثلاً می‌گویند اگر سفارت آمریکا اشغال نمی‌شد این اتفاقات و دشمنی‌های آمریکا با ملت ایران رخ نمی‌داد.

ابزار سوم یعنی وحی درباره گزاره «مذاکره و عدم مذاکره با آمریکا» چه می‌گوید. دو عقلانیت برای اعتبار شرعی دیدگاه خود از وحی استفاده می‌کنند. ابزار وحی در بین مسلمانان مهم است چون حق وتو دارد و می‌تواند هر دیدگاه و نظری را از حیّزِ انتفاع ساقط کند.

عقلانیت انقلابی برای استناد به عدم مذاکره با آمریکا به مجموعه‌ای از اصول قرآنی مانند، نفی ظلم، نفی سلطه، مقابله به مثل، بازدارندگی و جهاد و دفاع استناد می‌کند. در مقابل عقلانیت لیبرالی به‌استناد به آیات رحمانی قرآن معتقد است باید با آمریکا مذاکر کنیم، و روایتی یک سویه را تحلیل می‌نشینند.

تاریخ انتشار: 1401/11/12