ویژه‌های فکرت
مجموعه فکرت درصدد است، مسائل روزِ حوزه اندیشه را با نگاهی جدید و در قالب‌های متنوع رسانه‌ای به تصویر بکشد.
مختصات اتوپیای متعالیه
یادداشت؛
رسانه فکرت | بابک افشاری
توصیف جامعه برتر از جوامع موجود، از دیرباز دغدغه اندیشمندان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف بوده است. برخی سعی کرده‌اند با معیار قرار دادن ویژگی‌های انسانی و روابط اجتماعی، جامعه آرمانی را توصیف کنند. برخی دیگر نیز با توصیف جنبه‌های مادی به این مسأله پرداخته‌اند. به اعتقاد برخی از اندیشمندان توصیف جامعه آرمانی می‌تواند محکی برای سنجش وضع موجود باشد. چرا که تفکر آرمان‌شهری با رد نقص‌های پنهان و آشکار وضع موجود و مطرح کردن الگوهایی، زمینه‌ای مناسب را برای نقادی وضع موجود فراهم می‌کند. در فضای اندیشه‌ای ایرانی‌اسلامی نیز همواره اندیشمندانی بوده‌اند که سودای عبور از وضعیت موجود به وضعیت آرمانی را در سر می‌پروراندند. یکی از مهمترین آرمان‌شهرهای ریشه‌دار ایرانی در این خصوص آرمانشهر اسلامی و به طور مشخص آرمانشهر شیعی است. پس با محور قرار دادن اندیشه ایرانی‌شیعی این پرسش مطرح خواهد شد که ارکان اساسی آرمانشهر شیعی چیست؟
ملاصدرا فیلسوف شیعی قرن یازده هجری، توصیفات و جمع‌بندی قابل تأملی در این زمینه دارد. (مقاله: چیستی آرمانشهر شیعی در آرای ملاصدرا و آیت‌الله جوادی آملی، سمیرا محمودی نویسنده مسئول، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی ص 6). او آرمانشهر را این‌گونه تعریف می‌کند: «شهرهای آن برای نیل به نهایت حقیقی و خیر حقیقی با هم همکاری دارند» (ملا صدرا، 1354، ص 490). جامعه آرمانی، جامعه‌ای است که در آن معصوم یا جانشین معصوم حاکم باشد؛ زیرا در چنین جامعه‌ای قوانین الهی محور قرار می‌گیرند تا رسیدن به سعادت و کمال حقیقی را برای انسان امکان‌پذیر سازند. (بررسی ویژگی‌های آرمانشهر از دیدگاه ملاصدرا و تطبیق آن با تئوری حکومت اسلامی امام خمینی ره، فاطمه مرتضوی، پژوهش نامه حکمت و فلسفه اسلامی سال 7، شماره 13، پائیز و زمستان 1398)
بررسی ویژگی‌های آرمانشهر ملاصدرا
الف-خدا محوری:
آرمانشهر ملاصدرا ریشه در نگاه فلسفی و ارزشی او دارد. از منظر ملاصدرا وجود به واجب و ممکن تقسیم می‌شود. واجب‌الوجود از آن جهت که ذاتا اقتضای وجود را دارد در راس هرم هستی قرار می‌گیرد. دیگر ممکنات در هستی وابسته به واجب‌الوجود هستند. در این صورت به‌میزان حظی که از هستی می‌برند به واجب‌الوجود نزدیک یا دور می‌شوند. (صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. مفتاح الغیب ۱۳۶۳:۲۳۴، تهران موسسه تحقیقات فرهنگی).
ملاصدرا با طرح نظریه حمل حقیقت و رقیقت معتقد است که معلول چیزی در‌مقابل علت نیست؛ بلکه رقیقه علت و ضعیف شده آن است. بر این اساس غیر از واجب چیزی دیگری وجود ندارد. پس واجب‌الوجود هم علت فاعلی و هم علت غایی موجودات است، یعنی تمام تحولات و کمالات ممکنات به سوی واجب‌الوجود بر می‌گردد. (مقاله: آرمانشهر ملا صدرا؛ چیستی، ارکان و ویژگی‌ها سید عبدالرئوف افضلی، نجف لک‌زایی، مجله علوم سیاسی 1392)
ب-وظیفه‌گرایی:
از صفات برجسته آرمانشهر ملاصدرا، قانون مداری شهروندان آن می‌باشد. شهروندان وظیفه خود می‌دانند که رفتار خود را با آنچه که خداوند برای آنها اختیار کرده مطابقت دهند چه مصالح احکام را بدانند و چه ندادند و چه این احکام با محاسبات عقلی آنها مطابقت داشته‌باشد یا نداشته‌باشد. زیرا مومن در‌مقابل اراده خداوند از خود اراده‌ای ندارد بلکه اراده او فانی در اراده خداوند است. در عوض خداوند متعال در‌مقابل این سرسپردگی، در سرای آخرت آزادی عمل به مومنان عطا می‌کند. (مقاله: آرمانشهر ملا صدرا؛ چیستی، ارکان و ویژگی‌ها، سید عبدالرئوف افضلی، نجف لک‌زایی، مجله علوم سیاسی 1392)
ج-عقلانیت:
آرمانشهر ملاصدرا ضمن آنکه وظیفه‌گرا است، حیات شهروندان خود را بر اساس عقلانیت راهبری می‌کند. زیرا مبنای محاسبات این شهر براساس نوعی عقلانیت گذاشته شده‌است. (نه بر اساس صرف توهم و خیال)
عقلانیت به‌معنای استفاده از بهترین ابزار و شیوه‌ها، برای رسیدن به اهداف متعالی تعریف شده‌است. ملاصدرا شهروندان آرمانشهر را به مردمان بالغ‌ی تشبیه می‌کند که تمامی حرکات آنها کاملا حساب شده می‌باشد و در مقابل شهروندان شهرهای دیگر را به کودکانی تشبیه می‌کند که دائما مشغول به‌بازی و برخورداری از لذت‌های شهوانی هستند.
اگر هدف از آفرینش انسان رسیدن به خداوند باشد، پس شایسته‌است که انسان به شیوه‌ای که خداوند متعال برای او در قالب احکام شریعت ترسیم می‌کند، زندگی کند. زیرا همان‌گونه که عمل به توصیه یک طبیب مقتضای عقل است، عمل به دستورات پیامبران آسمانی نیز از لوازم عقلانیت می‌باشد. (مقاله: آرمانشهر ملا صدرا؛ چیستی، ارکان و ویژگی‌ها، سید عبدالرئوف افضلی، نجف لک‌زایی، مجله علوم سیاسی، 1392)
د-عدالت محوری:
از نگاه ملاصدرا انسان موجودی مدنی الطبع و اجتماعی است. بر همین اساس، تحقق نظم در جامعه نیازمند همکاری آحاد جامعه است. اگر چه اجتماعات بشری نیازمند قانون و قانون‌مداری است، اما آنچه که تحقق جامعه قانونمند را فراهم می‌سازد، وجود عدالت است. عدالت وضعیتی را پدید می‌آورد که انسان‌ها در فضایی مناسب بتوانند ظرفیت‌های وجودی خویش را آشکار کنند و زمینه تحقق جامعه آرمانی را فراهم کنند. بر این اساس ویژگی آرمانشهر صدرایی، توزیع، عادلانه فرصت‌ها و امکانات به افراد جامعه در جهت به فعلیت رساندن قوای نفس و استعدادهای وجودی خویش و نیل به سعادت و کمال نهایی است. (مقاله: چیستی آرمانشهر شیعی در آرای ملا صدرا و آیت‌الله جوادی آملی، سمیرا محمودی نویسنده مسئول، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی ص 10)
نتیجه:
دیدگاه ملاصدرا راجع به اتوپیا در دو بخش مفهوم‌شناسی و تبیین ویژگی‌های اساسی آرمانشهر تبیین شد. بر این اساس چند نکته حائز اهمیت است:
الف: از منظر ملاصدرا شهر آرمانی، شهری است که مبتنی بر اصل خدامحوری، نبی، امام معصوم یا فقیه در رأس حاکمیت قرار گرفته. و قوانین آن تماماً الهی است. شهروندان این شهر نیز خود را موظف به تبعیت از قانون می‌دانند.
ب: حیات معقول از برجستگی‌های جامعه آرمانی ملاصدرا است چرا که شهروندان این جامعه مبتنی بر اصل توحید و خدا محوری در تلاش هستند تا با استخدام بهترین ابزارها و شیوه‌ها در جهت رسیدن به هدف متعالی خود گام بگذارند.
ج: عدالت از ویژگی‌های اساسی حاکم آرمانشهر صدرایی است که بر اساس آن، عدالت در تمام ابعاد مختلف حکومت بازتاب پیدا می‌کند و در نتیجه تحقق سعادت و کمال جامعه آرمانی محقق می‌شود.
در نهایت می‌توان گفت که مبنای آرمانشهر صدرایی مبتنی بر اصل توحید و حاکمیت پیامبران الهی در صدد است تا قابلیت‌های بشری را به فعلیت رسانده و آنها را به سوی ارزش‌های الهی سوق دهد.
تاریخ انتشار: 1403/03/07
- برچسب ها:
- جامعه
- جامعه شناسی
- صدرایی
- ملاصدرا
- عدالت
- قانون مداری