ویژه‌های فکرت
مجموعه فکرت درصدد است، مسائل روزِ حوزه اندیشه را با نگاهی جدید و در قالبهای متنوع رسانه‌ای به تصویر بکشد.
اشاره: به مناسبت روز پژوهش گفتگویی با دکتر صدیقه شاکری، معاونت پژوهشی جامعه‌الزهراء (س) داشته که در منظر نگاه پژوهشگران و فرهیختگان قرار خواهد گرفت.
*با عرض سلام و خیر مقدم خدمت خانم دکتر شاکری، تشکر از اینکه در روز پژوهش وقت خودتان را در اختیار ما قرار دادید. 25 آذر ماه"روز پژوهش" نام‌گذاری شده است، بعدها هم به نام "هفته پژوهش و فنّاوری" نام‌گذاری شد. با همین مقدّمه، این روز گرامی را به نخبگان علمی و پژوهش محورمان و همچنین خانم شاکری که در این عرصه تلاش های مدیدی دارند و همچنان مستدام هستند، تبریک عرض می‌کنم. سؤال اول که شاید یک سؤال کلیشه‌ای هم باشد. اما در این فرصت بپردازیم به اینکه پژوهشگر کیست و متناسب با عصر سرعت و اطلاعات باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟
قبل از اینکه وارد سؤال حضرتعالی بشوم، اجازه بفرمایید که بنده هم به نوبه خود، این هفته پژوهش را تبریک عرض کنم. واقعاً بعد از انقلاب، یک نام‌گذاری‌ها و یک مناسبت‌هایی مطرح است که برای ایجاد انگیزه در عرصه‌های مختلف، بسیار مفید و ارزشمند است. هفته پژوهش امسال، مصادف است با ایّام فاطمیّه و روز دوم آن، یعنی 26 آذر ماه، مصادف است با شهادت جانسوز دخت گرامی اسلام، حضرت صدّیقه طاهره، فاطمه زهرا سلام الله علیها، که جا دارد عرض تعزیت داشته باشم و امیدوارم ان‌شاءالله تسلّی بخش حقیقی این عزای عظمی که ظهور فرزند ایشان، مولایمان حضرت حجّت را که ارواح العالمین له الفداء باشد.
امّا در ارتباط با سؤال حضرتعالی، اول باید به نوعی پژوهش و اهمیّت پژوهش محوری بودن را عرض کنم و بعد اینکه پژوهشگر چه کسی است را به اختصار خدمت شما عرض کنم. پژوهش در واقع جستجویی است که از انگیزه حقیقت‌جویی انسان که یک امر فطری است، بر می‌خیزد. نتیجه پژوهش می تواند کاهش مشکلات، دشواری‌ها و مسائلی که انسان در طول زندگی خود با آن مواجه است را به دنبال داشته باشد. مسئله‌هایی با جنبه‌های فردی و اجتماعی، که ممکن است شخص به آن دچار شود. پژوهش می تواند این مشکلات، آلام و رنج‌ها را از بین ببرد و زمینه را برای رشد و تعالی انسان فراهم کند. همانطور که در ابتدای عرضم تقدیم شد، وقتی که خوب در روایات و همچنین در آیات دقّت می‌کنیم، متوجه می‌شویم که اصلاً از ما خواسته شده است.
در روایتی، امیر المؤمنین (ع) می‌فرمایند: « لا یَنفَعُ إجتِهادٍ بِغَیرِ تَحقیق » هیچ تلاش و کوششی، بدون تحقیق و حقیقت‌جویی فایده و نفعی ندارد. و یا می‌فرمایند: « لا سُنَّتَ أفضَل مِنَ التَّحقیق »، هیچ سنّت و روشی بهتر از تحقیق نیست. اینجا تحقیق به معنای حقیقت‌جویی و به کُنه واقع دست پیدا کردن است که در سایه پژوهش به دست می آید. به عبارتی این حقیقت‌جویی گاه می تواند در مورد اصل هستی باشد. که انسان با توجه به اینکه فطرتاً کنجکاو و حقیقت‌جو است، می خواهد ببیند آن چیزهایی که در هستی شناسی مطرح است، به واقع به چگونه است. یک موقع است که می خواهد به عبارتی، تحقیق او در راستای نیازهایی که از جنبه های مختلف دارد پاسخ داده بشود. لذا پژوهش را از جنبه‌های مختلف و یا پژوهش‌گرهایی که پژوهش می‌کنند، با توجه به علایق، استعدادها و احساس نیازهایی که دارند را می‌توانیم به چند دسته تقسیم کنیم.
از جمله پژوهش‌گرهایی که پژوهش‌های بنیادین را جستجو می‌کنند، یا کاربردی و یا توسعه‌ای. پژوهش‌های بنیادین همین‌هایی بود که عرض کردم در مورد هستی شناختی؛ امّا پژوهش‌های کاربردی آن مواردی هستند که وقتی پژوهشگر می‌بیند در جامعه مسئله است، متعهد می‌شود که به این مسئله پاسخ بدهد و راه حل این مسئله را جستجو و کنکاش کند و به دنبال حل این مسئله بر می‌آید. یک موقع است که پژوهشگر به دنبال پژوهش‌های توسعه‌ای است. یعنی علم و دانشی وجود دارد و می‌خواهد مراتب این علم و دانش را توسعه بدهد. به هر صورت پژوهشگر کسی است که به امر فطری خود، حال با توجه به اینکه ما می خواهیم در راستای بحث‌های حوزوی، مباحث را مطرح کنیم، اجازه بفرمایید که باز هم روایتی را خدمت شما تقدیم کنم. در روایت است: « اَلعِلم فِی الکِتابِ وَالسُّنَّه »، کمال علم در کتاب خداوند متعال، که « لَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ » و در سنّت و سیره اهل بیت علیهم السلام و فرمایشات اهل بیت علیهم السلام است. آیات قرآن هم، من باب نمونه روایتی از امام صادق (ع) مطرح شده است که، به آیه 169سوره مبارکه اعراف و آیه 39 سوره مبارکه یونس اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: "همانطور که خداوند متعال می‌فرمایند سخنی بر زبان نرانید مگر بر پایه علم و همینطوردر آیه 39 سوره مبارکه یونس می فرماید: « بَل كَذَّبُواْ بِمَا لَم يُحِيطُواْ بِعِلمِهِۦ وَلَمَّا يَأتِهِم تَأوِيلُهُ»، خداوند سرزنش می کند که چرا به دنبال چیزی رفته‌اید که به آن علم ندارید و به خاطر همین دچار تکذیب شدید و با توجه به اینکه به تأویل و کُنه آن مطلب دست پیدا نکرده اید، دچار این تکذیب شدید. با توجه به شرایط بخصوصی که در حال حاضر داریم، پژوهشگر واقعی باید به دنبال حل مسائل باشد و در این سه محوری که عرض شد، بتواند این پژوهش و کار تحقیقاتی که انجام می‌دهد را به ثمر بنشاند.
*درسته ان‌شاءالله. بله با توجه به احادیثی که فرمودید، انسان پژوهشگر، به اتّفاقات و موفقیت‌های خوب پژوهشی می‌رسد. با توجه به دغدغه حضرتعالی در عرصه پژوهش و جایگاهی که دارید، اولویت‌های دنیای پژوهش و پژوهشگری را در طراز تمدنی چه می دانید؟ آیا نشانه‌های پیگیری این اولویت‌ها در نهادهای علمی و پژوهشی دیده می‌شود؟
در رابطه با اینکه این اولویّت‌ها چه چیزهایی هستند، می توانیم بگوییم به تناسب هر زمانه و یا به عبارتی، اتّفاقاتی که ممکن است در جامعه رخ بدهد، قاعدتاً ممکن است اولویّت‌های جدیدی در هر سال، خود را نشان بدهد. اگر در چند سال اخیر ملاحظه کنید، بعد از جریانات کرونا را نگاه کنید و اتّفاقاتی که از نظر مسائل سیاسی و اجتماعی افتاد، یکسری اولویّت های جدیدی را ایجاد کرد
*یعنی شما می‌گویید حتّی این جریانات هم در آن طراز تمدّنی تأثیر گذار هستند؟
دقیقاً همینطور است. چون شما بحث تمدّن را اشاره کردید، اجازه بدهید که از آن قسمت نکته‌ای عرض کنم. نمی‌خواهیم که وارد معانی تمدّنی بشویم؛ ولی تمدّن اسلامی بر پایه تعالیم قرآن و یا به عبارتی تعالیم بر اساس سیره و سنّت اهل بیت (ع) پایه‌گذاری شده است. تمدّن اسلامی بعد از بعثت نبی مکرّم اسلام (ص) به نوعی آغاز شد و با توجه به توحید محوری که بر این تمدّن، از جنبه‌های مختلف سایه افکنده است، بنابراین در مراحل مختلف، با شاخصه هایی که معمولاً برای تمدّن اسلامی مطرح می شود؛ مانند علم پروری، بحث عدالت محوری، اخلاق نیکو و اخلاق حسنه محوری، به هر حال آن پایه‌های تمدّنی و شاخصه‌های تمدّنی که اندیشمندان مختلف برای تمدّن اسلامی رصد کرده‌اند و به عنوان مؤلفه و شاخصه مطرح کرده‌اند، ما دو محور اساسی را در این بحث تمدّنی مشاهده می‌کنیم. شاخصه‌هایی که با توجه به نیازهای زمانه، اگر شما هرمی را در نظر بگیرید که در رأس هرم آموزه‌های قرآن باشد و سنّت پیامبر و اهل بیت.
در واقع همان حدیث شریف ثقلین که بر دو محور کتاب الله و عترتی استوار است، اگر در این راستا شما نگاه کنید، اولویّت‌هایی که مطرح است باید در این راستا باید باشد که ما را بر اساس آن محور‌ها و شاخصه‌های اصلی تمدّن اسلامی که پیامبر اکرم (ص) گذاشته اند رهنمون بشود. به عبارتی تمامی ابعاد فردی و اجتماعی زندگی انسان، بُعد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می‌گیرد. بنابراین با توجه به اینکه در هر زمانی شرایط ویژه‌ای که در این ابعاد مختلف فردی و اجتماعی، برای پژوهش و تحقیق نیاز ایجاد میکند، از این جهت همانطور که فرمودید در زمان های مختلف طراز تمدنی هممختلف خواهد بود.
از نظر اینکه تا به حال در حوزه علمیّه، تحقیقات و پژوهش‌ها در چه سطحی و یا در چه بُعدی وجود دارد؛ می‌توانم عرض کنم که بخصوص در سال‌های اخیر با توجه به احساس نیازی که شده است. چون از نظر مسائل دانشی، حوزه واقعاً خیلی جلو است. از این جهت می‌توانیم بگوییم که از نظر دانشی در سطح بالایی قرار دارد. بخصوص در آن رشته هایی که رشته‌های اصیل حوزوی از ابتدا بوده است. ولی در ارتباط با مهارت‌های پژوهشی خلاء هایی احساس شد. مخصوصاً وقتی که با پژوهش هایی از جهان غرب و پژوهش هایی از دانشگاه هایمان، مقایسه شد.
لذا توصیه‌هایی هم که مقام معظم رهبری داشتند را بنده در 4 مورد خلاصه کرده‌ام و همینجا جا دارد که این کتاب ارزشمند منظومه فکری حضرت آقا را، اگر می شود تصویر آن هم مشخص باشد، به دوستان و فرهیختگان معرفی کرد.
دراین کتاب می شود گفت که خیلی راهبردها و راهکارهای اصلی را کاملاً برای ما مشخص می کنند. در یکی از فرمایشاتشان که در همین کتاب اشاره شده است، حضرت آقا بخش تحقیقات و مطالعات حوزه را به طور خاص، خیلی مورد تأکید قرار دادند و فرمودند: « بساط حوزه بر مبنای تحقیق و دقّت نظر، مبنا سازی و نوآوری و ابتکار است. و از اوّل شیوه آموزش تعلیم و تعلّم در حوزه علمیّه، بر مبنای تحقیق بوده و یک چیز تقلیدی نبوده است.» بنابراین در یک همچین فضایی است که امثال شهید مطهری و بهشتی ها رشد کرده اند، در نتیجه نباید استثناء باقی بمانند و به عبارتی ما باید بهشتی ها و مطهری ها را داشته باشیم. حضرت آقا در این فرمایش خود که البتّه مربوط به سال 70 است که در اینجا هم ذکر شده است، به نوعی گله کرده اند که چرا هنوز آنطور که باید، همان دغدغه‌ای که شما مطرح کردید، اینکه به کجا رسیدید، به همین جهت بنده گفتم خوب است این نکته را عرض کنم، آقا آن موقع گله کرده بودند که چرا حوزه به وظیفه خود عمل نمی‌کند و آن‌گونه که شایسته و بایسته است، مرزهای پژوهش را در نوردیده است و پژوهش هایی که نیاز جامعه را برطرف کند، پژوهش هایی که فقط در کتاب ها، پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، باقی مانده باشد را حضرت آقا مورد نقد قرار میدهند.
در این سخن حضرت آقا است که می فرمایند: حوزه باید متکفّل پاسخگویی به نیازهای جامعه از بُعد پژوهشی باشد. می‌توانم بگویم از آن به بعد حوزه مراکز متعدد تحقیق و پژوهش، پژوهش‌گاه‌های متعددی. گرچه بعضی‌ها از قبل بودند ولی به نوعی هم تعداد بیشتر شد و هم اینکه به نوعی احساس وظیفه بیشتر و تکلیف بیشتری اتّفاق افتاد و در این سالها پژوهش‌های ارزشمندی اتّفاق افتاده است. ولی همانطور که خود حضرتعالی و قبل از شروع برنامه اشاره کردید که چرا رسانه‌ای نمی‌کنید، شاید یکی از مشکلاتی که پژوهش‌های حوزه نادیده گرفته می‌شود، به خاطر این است که عرضه خوبی نشده است.
هفته پژوهش فرصت مناسبی است برای اینکه آن پژوهش هایی که حتی می توانند در جامعه نقش آفرین باشد، معرفی شوند. کسانی که دست اندرکار فرهنگی و حتی ما می‌بینیم کارهای خیلی ارزشمندی در حوزه‌های کاربردی، در حوزه اقتصاد، فرهنگ، تعلیم و تربیت و اخلاق، صورت گرفته است که با به معرض نمایش گذاشتن، ان‌شاءالله مورد استفاده عموم قرار بگیرد. نکته دیگری که حضرت آقا در این باره فرمودند، این است که باید به صورت مجموعه‌ای، علمی کار کرد. یعنی در واقع کارهای گروهی را که بر اساس ضابطه و قانون روش های پیشرفته باشد، حضرت آقا فرمودند. در این مورد هم جا دارد که مهارت‌های پژوهش و تحقیق، مثلاً در راستای علوم انسانی، تحقیق‌های کیفی باید آموزش داده بشود. این تحولی که انتظار می‌رود، به واقع هنوز اتّفاق نیفتاده است. تحوّلی که انتظار حضرت آقا است. در این زمان و در این شرایطی که اکنون هستیم، واقعاً لازم است که ما سرعت بگیریم. اینطور نیست که قدمای ما روش های پژوهشی نوینی را نداشتند.
اتّفاقاً گاهی بعضی از روش هایی که در کار پژوهش های قدما، از فقها گرفته تا کلامی ها و علمای اخلاق. وقتی الان در دانشگاه ها مطرح می شود. بنده خودم نمونه ای را در دانشگاه الزهرا شاهد هستم که ما در آنجا مطرح می کردیم. می گفتند این دقیقاً روش پژوهشی است که تازه دارد در غرب مطرح می شود و روی آن کار می شود. مثلاً روش های استقرایی که علمای ما داشتند، روش های قیاسی که داشتند. وقتی ما می گوییم از روش‌های تحقیقی نوین و مهارت ها و متدولوژی هایی که در غرب هست ما باید استفاده کنیم، به این معنا نیست که از کاری که قبلاً بوده است غافل شویم. به عبارتی یک حالت اعتدالی می آییم روش های نوین را در پیش می گیریم. از روش های پژوهش و تحقیق گذشتگانمان، خودمان را محروم می کنیم. ما نمی توانیم پیشرفتی را که در جهان غرب شده است انکار کنیم.
حقیقتاً موفقیّت هایی را در حوزه علوم انسانی هم اینها داشته اند و شاید حتی این شبهاتی که ما الان می بینیم که به شکل های مختلفی، هر روزه به طرف ما سرازیر می شود، در واقع شاید این نشانه کوچکی باشد از کارهای پژوهشی و تحقیقاتی که آنها دارند. بنابراین ما باید هم به مهارت روز مجهز بشویم، مهارت هایی که در جهان مرسوم است، و هم غافل نشویم. بنده پنج نکته را از قسمت هایی از این کتاب انتخاب کرده ام. حضرت آقا می فرمایند که یک سازماندهی و نظم خوبی لازم است که ما بتوانیم به یک پژوهش فاخری دست پیدا کنیم. پژوهش گاه ها، مراکز پژوهشی، معاونت های پژوهشی در قسمت های مختلف حوزه علمیّه باید متکفّل این کار باشند و انشاالله که بتوانیم آنچه که مرضیّ اهل بیت (ع) و از منویّات حضرت آقا هست را اجرا و پیاده کنیم.
*خیلی عالی. گریزی داشتید به منویّات حضرت آقا و صحبت هایی که در این کتاب آمده است. در واقع می‌توان گفت که یک پکیج کامل از آنچه که تحقیق در طراز تمدن اسلامی است را شما طبق بیانات مقام معظم رهبری گفتید. امیدوارم که در این مسیر، حتّی اگر از دامنه داریم به قله نگاه می کنیم، امّا درگیر حرکت، پویایی و فعالیت، باشیم. شما در صحبتهایتان اشاره داشتید به اینکه تحقیق تا چه میزان می تواند در خدمت علوم قرار بگیرد، ما اینجا می خواهیم اشاره ای داشته باشیم به جنبش نرم افزاری انقلاب اسلامی. حضرت آقا بسیار تأکید داشتند بر جنبش نرم افزاری انقلاب اسلامی. که جنبش نرم افزاری اینطور نباشد که فقط در خدمت تولید علم، آن هم علوم تجربی باشد. اینطور باشد که ما خودمان این جنبش نرم افزاری را در اختیار بگیریم و تولید کننده علوم باشیم. نه صرفاً علوم تجربی، بلکه شدیداً در خدمت علوم انسانی قرار بگیرد و در این زمینه بتوانیم فعالیت های خودمان را به نحو احسن انجام بدهیم. به نظر شما پژوهش محوری چه میزان تأثیر در جنبش نرم افزاری انقلاب اسلامی دارد؟
در ارتباط با بحث جنبش نرم افزاری که فرمودید، اگر بخواهیم امور را به قسمت نرم افزاری و سخت افزاری آن تقسیم کنیم، هر کاری اگر بخواهد واقعاً به نتیجه صحیح برسد باید مبتنی بر علم و دانش عمیقی باشد. به عبارتی اولاً ما نباید علم را محدود بگیریم. علم دریای بیکرانی است. اتّفاقاً دو بیت شعر را یادداشت کرده بودم.
علم دریایی است بی حد و کنار
طالب علم است غوّاص بحار
گر هزاران سال باشد عمر او
او نگردد سیر از جستجو
پایه ی هر کار منطقی که عقل آن را تأیید کند، پایه ی هر تلاشی، اگر مبتنی بر علم و دانش که از طریق تحقیق و پژوهش به آن دست پیدا می کنیم، اتفاق نیفتد و فقط بر اساس امتحان و آزمایش صورت بگیرد، بخصوص آن چیزهایی که زمینه های علمی برایشان فراهم است، می تواند جامعه را دچار مشکل کند. این یک طرف قضیه، از طرف دیگر قضیه، با توجه به اینکه در حوزه علوم انسانی هم دنیا پیشرفت قابل توجهی کرده است. ما باید از تجربه های آنان استفاده کنیم و همینطور از امکانات و مهارت هایی که زمینه آن برای ما فراهم است استفاده کنیم. مثالی را خدمت شما عرض کنم. قبلاً این نرم افزارهای اطلاعاتی و همینطور رایانه و سایت های مختلف علمی وجود نداشت، وقتی محققین می خواستند مطلبی را به دست بیاورند، باید کتاب های بسیاری را مطالعه می کردند. گاهی هم لازم بود حتّی شهر به شهر، کشور به کشور. ما کم نداریم زحمات بسیاری که گذشتگان ما کشیده اند. اکنون زمینه ای فراهم شده است که ما می توانیم از نرم افزارها استفاده کنیم.
کاری را که بعضی از علما و دانشمندان باید یکسال روی آن وقت می گذاشتند تا به آن دست پیدا کنند، گاهی با چند دقیقه یا حتی چند ثانیه این مشکل برطرف می شود. من باب نمونه، از یکی از مراجع بزرگوار زمان حاضر، که خداوند انشاالله بر عمر ایشان بیفزاید، نقل می کنند که در یک بحث رجالی، ایشان فرموده بودند که مثلاً از فلان راوی، ده روایت در مجموعه های مختلف روایی نقل شده است. فرزند ایشان که نرم افزاری را در اختیار داشته است، در عرض چند دقیقه به حضرت آقا عرض میکند که آقا یازده روایت از ایشان داریم. این را به عنوان یک مثال خدمت شما عرض کردم. هم آن ده روایتی که آن بزرگوار نقل کردند را به آنها نشان می دهند و هم روایت یازدهم را. بنابراین این جنبش نرم افزاری، یک بحث نرم افزاری و سخت افزاری در کل بود که عرض کردم، یکی هم در رابطه با همین نرم افزارهای مصطلحی که وجود دارد. باید واقعاً از آنها استفاده کرد. الان نرم افزارهایی وجود دارد که سخن شما را تایپ می کند. ممکن است در اول تا شخص مسلط بشود، وقت بر باشد. و یا دسته بندیهای مختلفی که برخی از نرم افزارها انجام میدهند. بعضی از نرم افزارها کار را آنقدر سرعت می بخشد، برای اینکه ما فرصت کافی برای تفکر داشته باشیم. یعنی آن کاری که باید یک پژوهشگر بکند و کنکاش عمیق داشته باشد را، با نوشتار وقت او گرفته نشود. وقت او گرفته نشود که بخواهد تک تک مطالب را استخراج کند.
یکی از مواردی که می توانم اکنون به عنوان مثال خدمت شما عرض کنم و ما تقریباً دو دوره در جامعة الزهرا آن را برگزار کردیم، آموزش کار با نرم افزار سیتاوی است که خیلی کار را تسریع می کند. چند نفر از دوستانی که از این نرم افزار یا مایند مپر که استفاده کردند، می گفتند خیلی راحت تر می توانید به نتایج دست پیدا کنیم و چقدر هم از وقتمان صرفه جویی می شود. بنابراین در حالی که ما در دستورات اسلامی از کودکی شنیده ایم که : علم را حتی اگر در چین باشد فرا بگیریم، اُطلُبُ العِلم وَلو فی الصّین.. یا اینکه می فرمایند حتی بروید و از اهل باطل، علم را فرا بگیرید. ما باید واقعاً به دنبال این باشیم که روش ها و ابزارهای جدیدی که برای پژوهش است را غنیمت بشماریم. شاید این وظیفه امور اجرایی و کسانی باشد که دست اندر کار هستند و یا وظیفه به عهده ی ایشان است. معاونت پژوهش یا رؤسای پژوهش گاهها، که این شرایط را فراهم بکنند. جالب این است بعضی از همایش هایی که در ارتباط با بزرگان، افراد بنام و قدمای ما هست، گاهی به خاطر اینکه پژوهش گرها جرأت قلم زدن را داشته باشند، زمینه‌هایی را فراهم می کنند. حتی یکی از این همایش‌ها جدیداً که جامعة الزهرا دارد با آنها همکاری میکند، می گفتند ما فیش‌های آماده را می دهیم، پژوهشگرها بیایند از این فیش ها استفاده کنند و مقاله‌های پژوهشی خودشان را بنویسند. یعنی تا این حد امکاناتی فراهم است که در وقت پژوهش گرها صرفه جویی شود.
*استقبال دوستان از این نرم افزارها چگونه است و یا شرایطی برای آموزش این نرم افزارها فراهم می شود؟
واقعیت این است که استقبال نسبتاً خوب است ولی واقعاً انتظار بیشتری می رود. یعنی در واقع مواد خام را راحت فراهم می‌کنند و می‌طلبد که محقق و پژوهشگر روی تولید علم که از منویات مهم حضرت آقا هست و مرتباً ایشان از حوزوی‌ها درخواست می‌کنند. حتی اگر خاطر شریفتان باشد، در 21تیر ماه امسال که حوزوی‌ها خدمت حضرت آقا مشرف شده بودند و حضرت آقا مسئله تبلیغ را مطرح کردند، یک از مسائل مهمی که حضرت آقا چند بار روی آن تأکید کردند، گفتند: "تبلیغی می تواند مؤثر باشد که بر پایه های پژوهشی صحیحی استوار باشد". در واقع هم روش های نوین تبلیغ که باید برای آن پژوهش به عمل بیاید و هم اینکه در هر موردی از چه روشی استفاده کردند. یعنی در واقع همان پژوهش های کاربردی که اشاره شد.
*شما در خلال صحبتهایتان اشاره داشتید. آیا پژوهش در فضای حوزه و دانشگاه، توانسته است به پرسش‌های امروزین جامعه و حتی رسانه پاسخگو باشد؟ و این پاسخگویی تا چه میزان بوده است؟
ما باید ببینیم که پاسخگو بودن در چه سطحی است. اگر در حوزه‌ی نظری باشد که می توانم بگویم بله.
*در حوزه نظری که بله خیلی عالی هم هست.
بله واقعاً پاسخگویی خوب بوده است و حتی شاید مواردی را در حوزه نظر پاسخ داده اند که به مخیّله کسی هم نرسیده باشد. بازدیدهایی که غربی ها گاهی از مراکز حوزوی داشتند، گاهی ابراز تعجب و شگفتی می‌کنند که تا چه میزان کار شده است. ولی واقعیت این است که در حوزه نظر، ما الان چقدر پایان نامه، رساله و کتاب داریم که دارد خاک می‌خورد و از آنها استفاده نمی شود. در حوزه عمل، تا یک حدی موفق بوده اند ولی انتظار بیشتر از این است. همانطور که اشاره شد، پژوهش هایی پژوهش حقیقی هستند که یک مسئله‌ای از جامعه را حل کرده باشند. یعنی برای حل آن مسئله راه کار داشته باشند. معمولاً متأسفانه، خیلی از پژوهش‌ها و حتی خیلی از برنامه‌های نقد و نظر، بیشتر روی کلیّات بحث می‌شود. کلی گویی ممکن است خیلی هم قشنگ باشد ولی دردی را دوا نمی کند. در مسئله پژوهش هم، همه به این مسئله اذعان دارند؛ ولی آیا واقعاً حد و مرز آن خوب شناخته شده است یا نه؟ پژوهش باید مسئله محور باشد. ولی باز هم متأسفانه، عنوان‌های رساله‌ها، پایان نامه‌ها و یا پروژه‌های پژوهشی و تحقیقاتی، اکثراً موضوع محور هستند به جای مسئله محور.
متأسفانه می شود گفت این یک نقطه ضعف و خلاء بزرگی است. یک مثال بزنم که مسئله ملموس بشود. فرض کنید اگر شخصی دل درد دارد و به دکتر می رود. اگر دکتر فقط به او یک مسکن بدهد، ممکن است آسیب های زیادی به آن شخص برسد. ظاهراً دل درد او خوب شده است ولی مسئله حل نشده است. بنابراین اگر بخواهیم که یک مسئله واقعاً حل بشود، اولاً باید بررسی بشود که این دل درد مربوط به کجا است. ممکن است مربوط به معده باشد، به روده باشد، می تواند مربوط به کلیه ها باشد، مشکل صفراوی باشد، حتی می تواند مشکل قلب باشد که گاهی به نظر می آید ناراحتی معده است ولی بعداً مشکل قلبی مطرح می شود. بنابراین باید این درد که در واقع یک مشکل است، تبدیل به یک مسئله بشود و بررسی بشود. وقتی که مشخص می شود مثلاً این درد از ناحیه معده است، آنوقت پزشک می تواند درمان خوبی داشته باشد. وقتی ما در جهان نگاه می کنیم، مسئله های فراوانی است که به جای اینکه به حل این مسئله ها پرداخته بشود، بیشتر به کلی گویی در این پژوهش ها و تحقیقات، بسنده شده است
*پس با این حساب در این زمینه موانع وجود دارد. شما موانع را چه چیزهایی می بینید؟
موانع یک مقدار برمی‌گردد به اینکه تحلیل صحیحی از مسائل جامعه وجود ندارد. دغدغه مندی در حوزه بسیار زیاد است. بنده واقعاً می توانم این را بگویم که در هیچ جایی مانند حوزه این دغدغه مندی ها وجود ندارد. بنده هم دانشگاه خوانده ام و هم حوزه. در دانشگاه بیشتر حالتی است که یک واحدهایی پاس بشود و یک مدرکی گرفته بشود. قدیمی ها مثل ما که اصلاً آنموقع در حوزه دنبال مدرک نبودیم. ولی الان با وجود اینکه مدرک هم مهم شده است، ولی باز هم آن اخلاص ها، آن تدیّن های عمیقی که وجود دارد، به نظر بنده از این جهت دغدغه مند هستند. نمی توانم از این جهت بخواهم نقطه‌ی منفی‌ای را ببینم؛ ولی از جهت اینکه، یکی بحث عدم توانمندی در امر پژوهش و تحقیق، و یکی هم عدم مهارت داشتن در استفاده کردن از آن امکانات و ابزاری که می شود برای پژوهش و تحقیق به کار برد. یکی هم اینکه، به هر حال امر پژوهش امکاناتی را لازم دارد و بدون مواد خام نمی شود. مسئولین امر باید انشاالله در صدد برطرف کردن این موارد بر بیایند. آن هزینه‌هایی که در جاهایی دیگر می‌شود، واقعاً می‌شود این هزینه‌ها را صرف نکرد و برای پژوهش در نظر گرفته بشود. ما یک دیداری از بنیاد پژوهش های آستان قدس داشتیم. استاد بزرگوار، آقای "دکتر فرامرز قراملکی" در آنجا از باب نمونه فرمودند که کلاس‌های روش محقق را داشتیم، بعد یک استاد خاصی را دعوت کردیم و تعبیر ایشان تقریباً اینگونه بود که واقعاً یک انقلاب و جهشی شد. یعنی به عبارتی همان طلبه‌ها بودند ولی الان با این روشی که این استاد برای تربیت محقق ایجاد کرد و آموزش داد، انقدر تفاوت حاصل شد در نتیجه
*آیا پژوهشگر طلبه ما توانسته است در این فضای رسانه حرفی برای گفتن داشته باشد؟ اگر حرفی دارد، توانسته است آن را به عنوان یک راهکار و یک راهبرد پیش ببرد یا خیر؟
می‌شود گفت که طلّاب زمینه را دارند. با توجه به چیزی که بنده در جامعة الزهرا مشاهده می‌کنم. الحمدلله بخصوص طلاب جوان توانمند، مشتاق و خالص که واقعاً با جان و دل برای رفع مسئله های جامعه در حال تلاش هستند. توانمندی ها و علاقه مندی هایی وجود دارد ولی به هر حال باید زمینه های بیشتری فراهم بشود.
*چون واقعاً حضور خواهران طلبه‌ی محقق و پژوهشگر در جامعه مورد نیاز است. با توجه به صحبت‌هایی که در شروع بحثمان به احادیث و روایاتی اشاره داشتید که تحقیق و پژوهش تا چه اندازه می تواند در میزان علم اندوزی و در مسیر درست، به بشر خدمت کند؟ ما اکنون می‌بینیم که چه انحرافاتی درون جامعة بوجود آمد. مسائلی که سال گذشته اتّفاق افتاد. این خواهر و دانشجوی طلبه که همزمان در حوزه و دانشگاه تحصیل می کند، تا چه میزان در جامع حضور دارد و چه خدمتی توانسته است بکند. این واقعاً یک دغدغه است. خواهران طلبه ما باید حتی در مجالس خانگی و روضه ها حضور داشته باشند. ما در فضای رسانه و فضای مجازی خیلی به این نیاز داریم که حضور فعالی را از خواهران حوزه علمیه ببینیم.
واقعیّت این است که همانطور که شما می‌فرمایید این دغدغه است. ولیکن این یکی از مواردی است که یک مشکلی است که باید به مسئله تبدیل بشود. به عبارتی مسئله‌ای که بشود آن را حل کرد. مشکل را نمی شود حل کرد. در مشکل چندین مسئله وجود دارد که نمی شود با یک راهکار آن را حل کرد. برای اینکه این مهم عملی بشود و حضور خواهران حوزوی، متعهد، عالم، دانشمند و نخبه، در جامعه نقش آفرین باشند، هم باید آموزش همراهی داشته باشد، هم پژوهش و هم واحدهای فرهنگی. و هم اینکه این مجال را در اختیار خواهران حوزوی قرار بدهند. واقعیت این است که خیلی مواقع حرف را می‌زنند ولی وقتی این خواهران می خواهند ورود پیدا کنند، مشکلات متعددی برایشان درست می‌شود. الحمدلله با توجه به نیازهایی که احساس شد، بخصوص در این جریانات و بلواهای گذشته، زمینه برای حضور خواهران حوزوی در آموزش و پرورش، در بعضی از مراکز اجتماعی، یک مقدار بیشتر فراهم شد. باید همه دست به دست هم بدهند که آن نیازهایی که برای حضور در این جمع ها، بخصوص در جمع نوجوانان و جوانان، نیاز است که حوزوی ها نقش آفرینی کنند. هم از شور و هم از شعور و آگاهی استفاده کنند برای اینکه همراهی کنند.
ما باید تسهیلاتی را در جنبه های مختلف بیاندیشیم و در اختیار قرار بدهیم. به لطف خدا اکنون جامعة الزهرا از نظر مباحث علمی، با توجه به برگزاری نشست های مختلف، کرسی های علمی ترویجی و کرسی های آزاد اندیشی، آمادگی این کار را دارد. بنده بحث عرصه پژوهش در جامعة الزهرا را به طور کلی عرض می کنم و فقط بحث معاونت نیست. پژوهشگاه و همینطور اداره پژوهش تحصیلات تکمیلی. واقعاً درصدد هستند، علاقمند هستند که زمینه را فراهم کنند. گاهی بعضی از جلساتی که برگزار می شود، متأسفانه خواهران شاید به جهت مشغله کاری، کلاسی و این موارد، حضور پیدا نمی کنند. ولی واقعاً الان دارد تلاش می شود، بتواند زمینه های برطرف کردن مسئله های جامعه را فراهم کند و همینطور خواهران را توانمند کند، دارد با جان و دل همکاری می شود. مخصوصاً در قسمت فرهنگی خیلی فعال هستند. کانون های مختلفی که دارند. گاهی بعضی از برنامه ها اجرا می شود. با اینکه در سایت ها و کانال های مختلف گزارش آن می آید، ولی گاهی دیده نمی شود. این مسائل رسانه ای و به عبارتی سایت ها و کانال های مختلف باعث شده است که گاهی دیده نشود. یعنی مثلاً می آیند و تقاضا می کنند که همچین برنامه و جلسه ای گذاشته بشود، بعد ما می گوییم همین تازه گذاشته شده بود، ما که در کانال‌ها اطلاع رسانی کرده ایم. حتی گاهی در سایت جامعة الزهرا. ولی یکی از تهدیدها انباشت اطلاعات است.
*به عنوان آخرین سوال که اشاراتی هم داشتید بفرمایید که جامعه‌الزهرا س چه ایده‌ها و ابتکاراتی دارد؟ رویکرد جامعه الزهرا به پژوهش چیست و تا چه میزان توانسته است تأثیر‌گذار باشد؟
اگر اجازه بفرمایید بخش معاونت پژوهش، اهمّ وظایف، مسئولیت‌ها و اقداماتی که در حال حاضر انجام می‌دهد را خدمت شما عرض کنم. معاونت پژوهش جامعة الزهرا در راستای تربیت محقق، تا کنون چهار دوره برگزار کرده است که دوره چهارم آن در ماه بهمن و اسفند به پایان می رسد. به فضل خدا، با رایزنی‌های مختلفی که صورت گرفته است و همینطور مشاوره با اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی، برای دوره جدید و همینطور آسیب شناسی که یکی از دوره های تربیت محقق است، برگزار شده و به عمل آمده است. انشاالله در صدد هستیم که بسته های متنوع تربیت محقق را داشته باشیم و ضمن آن، کارگاه ها و همینطور برنامه هایی را برای ارتقاع محققینی که در دوره های قبل بوده اند. این بسته های متنوع، با توجه به توانمندی های خواهران، هم از نظر زمانی و هم از نظر کیفیتی و علاقه آنها در رابطه با آن خروجی که از این دوره های تربیت محقق در نظر خواهد گرفت، انشاالله به زودی اعلام خواهد شد. اقدام دیگری که در معاونت پژوهش انجام می شود، دوره های تربیت مترجم است. ممکن است در ابتدا به نظر بیاید که این کار، کار پژوهشی نیست؛ ولی از آنجایی که احساس نیاز شد، با توجه به اینکه ما بخش بین الملل را در جامعة الزهرا داریم و بخش خیلی فعال و خوبی است و سابقه زیادی هم دارد.
حتی قبل از جامعة المصطفی، این بخش بین‌الملل و غیر ایرانی جامعه‌الزهرا شروع به کار کرده بوده است. طلاب فارغ‌التحصیل وقتی به کشورهای خود می رفتند، احساس می‌کردند منابع و مطالب ارزشمندی که در حوزه است را باید به زبان خودشان، یا به زبان هایی که رایج تر است در اختیار علاقمندان قرار بدهند. بعضی از این طلاب، حتی وقتی اینجا بودند به نظر نمی رسید که انقدر توانا باشند؛ ولی وقتی به کشورهای خودشان می رفتند، کارهای شگفت انگیزی را انجام می دادند و تأثیر فوق العاده ای را در کشور و منطقه خودشان داشتند. لذا حدود 3 سالی است که دوره های تربیت مترجم راه اندازی شده است. به 3 زبان انگلیسی، عربی و اردو. هدف این است که این افراد آثار علمی که مورد نیاز کشور خودشان است را ترجمه کنند. اولین کسانی که در این دوره‌ها شرکت کردند، کسانی بودند که زبان اصلی آنها، این زبان‌ها بوده است. و تکنیک‌های منتقل کردن متون فارسی را به زبان خودشان، به این ترتیب یاد گرفتند. گرچه طلاب ایرانی هم در این دوره ها شرکت کردند، ولی در اصل این بود که آن نیاز پژوهشی و علمی آن کشورها بر طرف بشود. دوره تربیت مترجم زبان اردو را تازه شروع کرده ایم که اکثر قریب به اتّفاق خواهران پاکستانی و هندی که زبانشان اردو هستند تشکیل می دهند ولی چند نفری هم از خواهران ایرانی هم هستند.
البته به مروز زمان فقط برنامه ریزی آن در معاونت پژوهش صورت می گیرد و خود تحصیلات تکمیلی و عمومی و بخش بین الملل، متکفّل کارها خواهند شد. در راستای چاپ و نشر آثار علمی، معاونت پژوهش نقش فعالی را دارد که قرار شده است از این به بعد به واحد چاپ و نشر منتقل بشود. کارهای ارزیابی آن هم توسط گروه های علمی تربیتی در تحصیلات تکمیلی و گروه های علمی پژوهشی در پژوهشگاه عهده دار بشوند. ولی به هر حال سعی شده است آثاری که مورد نیاز بانوان است، در اولویت چاپ قرار بگیرد. (مفهوم نیست) علمی تخصصی، از جمله مطالعات قرآنی جامعه، مطالعات تربیتی و روانشناختی و جُستارهای تاریخ اسلام را داریم. گروه های علمی تربیتی، خودشان نشریات داخلی دارند و همینطور در انجمن های علمی پژوهشی، به همین شکل نشریات داخلی وجود دارد. ما فقط یک نشریه علمی پژوهشی داریم که با برنامه ریزی هایی که صورت گرفته است، انشاالله تعداد آنها بیشتر خواهد شد. مورد دیگر، برگزاری کارگاه های متعدد مهارتی و پژوهشی و دوره های مهارت افزایی و دانش افزایی است. هم برای طلاب و هم برای اساتید، به تناسب نیازهایشان، این دوره ها برگزار می شود. به عبارتی اینکه شما می فرمایید که آیا این نیازها در نظر گرفته می شود، در قالب همین کارگاه‌ها و دوره‌های مختلف نشست‌ها و کرسی‌هایی که برگزار می شود. یکی از مواردی که می تواند از نظر علمی و پژوهشی، تأثیر خوب و حتی در برخی از موارد تأثیر فوق العاده ای را از نظر کارهای پژوهشی داشته باشد، شرکت در کارگاه‌ها و همایش‌ها است. به طور کلی ما دو دسته جشنواره‌ها و همایش‌ها را داریم. درون سازمانی و برون سازمانی. در درون سازمانی ما همایش ملّی کتاب سال بانوان را داریم.
تشکر می‌کنم از حسن نظر و لطف شما و امیدوارم که ان‌شاءالله در عرصه علم و دانش همه موفق باشند و مراحل تعالی و رشد و کمال را در تمام سطوح طی کند و به عبارتی آن چیزی که به علم و دانش برکت می دهد این است که انسان وظایف اصلی خود را درست انجام دهد. وظایف اصلی که برای یک خانم و یک آقا است به دست فراموشی سپرده نشود. اکنون در ارتباط با بانوان، اگر پژوهشی بخواهد آثار مفیدی داشته باشد، باید همراه باشد رعایت آن وظایفی که بر عهده یک خانم است. اگر همسر است به عنوان همسر، دختر است، وظایفی که در قبال پدر و مادر دارد و اگر فرزندی دارد، وظایفی که در قبال فرزند خود دارد. اگر آنها را رعایت کنیم، دانش هم می تواند برکت داشته باشد.
ممنون از اینکه وقت خود را دراختیار پژوهشگران و رسانه‌ی فکرت قرار دادید.
گزارشگر: مهتا صانعی
تاریخ انتشار: 1402/09/25