ویژههای فکرت
مجموعه فکرت درصدد است، مسائل روزِ حوزه اندیشه را با نگاهی جدید و در قالبهای متنوع رسانهای به تصویر بکشد.
رسانه فکرت | محمدصدرا مازنی، مدیر و پژوهشگر عرصه پژوهش
یکی از موضوعات مطرح در محافل علمی، تکراری نبودن موضوع پژوهش است. در بعضی از سایت‌های معتبر علمی عباراتی به چشم می‌خورد که نوپژوهشگران یا اشخاصی که در مسیر آموزش پژوهش قرار دارند، از ورود به قلمرو پژوهش‌های تکراری منع می‌شوند؛ مخصوصاً به دانشجویان و طلابی که برای دریافت موضوع پایان‌نامه اقدام می‌کنند توصیه می‌شود، نباید عنوانی را برای تحقیق انتخاب نمایند که سابقاً درباره آن پژوهش شده باشد.
مثلاً در سایت دانشگاه فردوسی مشهد می‌بینیم: «راهنمای جلوگیری از تکراری بودن موضوع پایان‌نامه» و در توضیح آن می‌خوانیم: «با توجه به اهمیت جدید و خلاقانه بودن موضوع پایان‌نامه و جلوگیری از انجام کار تکراری و اتلاف وقت و انرژی، لازم است که تمامی دانشجویان قبل از انتخاب قطعی موضوع و تدوین پروپوزال از عدم تکراری بودن موضوع پایان‌نامه خود اطمینان حاصل کنند.» و بعد اضافه می‌شود؛ «در شرایط ایده‌آل لازم است سامانه‌ای یکپارچه از پروپوزال‌های تصویب شده در کشور موجود باشد تا به‌عنوان معیار سنجش تازگی موضوع پایان‌نامه مورد استفاده قرار گیرد.» آنگاه ضمن اشاره به اینکه در حال حاضر چنین پایگاهی در کشور وجود ندارد راهکارهایی برای پرهیز از تکرار در پژوهش ارائه می‌دهد.
در سایت معاونت آموزش حوزه‌های علمیه نیز با عناوینی مواجه می‌شویم که طلبه نباید برای پایان‌نامه انتخاب نماید. عنوان این صفحه چنین است: «موضوعاتی که نمی‌توانید برای پایان‌نامه سطح 3 و 4 اخذ کنید.»
اما به‌راستی چرا نباید پژوهش تکراری باشد؟ به‌عبارتی دیگر آیا نباید موضوعاتی که درباره آن تحقیق شد مجدداً پژوهش شود؟ پژوهش تکراری به چه معنی است و اساساً به چه نوع پژوهش‌هایی (و با چه وصفی) تکراری نمی‌گوییم؟ آیا می‌توان به صرف اینکه درباره یک موضوع، تحقیق‌شده و هرچند مسائل آن جزو مسائل دارای اولویت باقی مانده‌است، یا حتی مسأله آن نیز حل شده‌است، راه جستجو و تحقیق در آن‌باره را مسدود کرد؟
کنکاش علمی درباره پاسخ به این پرسش‌ها و در این‌باره (که آیا در خصوص پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد و سطح سه که شأن تمرینی دارند و غالباً در این‌گونه پژوهش‌ها تولید علم رخ نمی‌دهد)، می‌توان چنین سخت‌گیری‌هایی را اعمال کرد، در حوصله یک یادداشت علمی نمی‌گنجد، و مجال دیگر می‌طلبد. در اینجا برای اطلاع اهل‌نظر به چند نکته اشاره می‌کنم؛
اگر مجدداً به دو تیتر بالا (مربوط به سایت دانشگاه فردوسی و معاونت آموزش حوزه) نظری بیاندازید در هر دو مورد از عنوان پژوهش تکراری استفاده نشده است. سایت دانشگاه فردوسی مشهد از عبارت «راهنمای تکراری نبودن موضوع پایان‌نامه» استفاده کرده است و سایت معاونت آموزش حوزه از تعبیر «موضوعاتی که نمی‌توانید برای پایان‌نامه سطح 3 و 4 اخذ کنید.»
حال به چند نکته توجه کنید:
1. فرض کنیم درباره یک موضوع علمی دو یا چند بار توسط چند محقق مختلف پژوهش شود، آیا می‌توان گفت پژوهش تکرار شده‌است؟ حال اگر یک نفر چند تحقیق را انجام دهد چطور؟ بله البته اگر پاسخ یک مساله چنان روشن باشد که در عرف خاص متخصصان، بررسی مجدد مسأله به اتلاف سرمایه بیانجامد، تکرار چنین تحقیقی ناصواب و توجیه علمی ندارد.
2. حتی مسأله‌های ریاضی نیز زمانی که حل می‌شوند، همچنان در معرض پژوهش اهل تحقیق قرار دارند، این مسائل در طول زمان با روش‌های حل مسأله جدیدتری مواجه می‌شوند، راه حل‌هایی ساده‌تر و سهل‌الوصول‌تر.
۳. مسائل نباید از روی میز اهل تحقیق برداشته شود، و اساساً ذات پژوهش به‌ویژه پژوهش‌های علوم انسانی-اسلامی اقتضا نمی‌کند تا آن را به تکرار مخلّ متصّف کرد.
۴. پاسخ به بسیاری از پرسش‌ها و یا حل بسیاری از مسائل با یک یا چند تحقیق به‌دست نمی‌آید.
۵. تکرار در موارد ذیل نه‌تنها ایرادی ندارد، بلکه اتفاقاً انجام پژوهش در این موارد توصیه می‌شود:
الف) نکته نخست آنکه ذات پژوهش به معنی فرایند تولید دانش با تکرار میانه‌ای ندارد. چون پژوهش یعنی فرایند تولید علم و کار تکراری با تولید علم میانه‌ای ندارد. بنابراین درست آن است که به‌جای پژوهش تکراری بگوییم موضوعات تکراری.
ب) تکرار در موضوعات پژوهشی نیز در صورتی قابل نقد است که مخلّ باشد، مثلاً اتلاف سرمایه به‌شمار آید یا در اولویت مسائل علم نباشد، و از طرفی برای منع تکرار مخلّ نیز باید دلیل داشته‌باشیم، بنابراین موضوعاتی با نتایج ناقص و یا پژوهش‌های ناقص نمی‌تواند مخلّ به‌شمار آید با این توضیح که زمانی که پژوهش یا پژوهش‌های انجام شده حول موضوع مربوطه با نتایج ناقصی همراه باشد و یا نتوانسته باشد به حل مساله کمک قابل توجهی نماید، به‌عبارتی دیگر به‌رغم تلاش محققین پیشین ابهام مساله همچنان باقی باشد، باید برای تکمیل تحقیقات ناقص و یا دستیابی به نتیجه قابل‌اعتماد به تحقیق حول آن موضوع پرداخت.
ج) نکته دیگر اینکه یک موضوع براساس وجوه مختلف می‌تواند محل توجه اهل تحقیق واقع شود، از بحث‌های مهم تطبیقی که بگذریم، پارادیم‌های مختلف علمی و سبک‌های اجتهادی ایجاب می‌کند یک موضوع از زوایای مختلف بحث و بررسی شود. با این توضیح که تفاوت در مبانی (هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، انسان شناسانه و...)، تفاوت در اهداف، رویکردها و روش‌ها و... که امکان نتایج متفاوت را در تحقیق منتفی نمی‌کند.
مثلاً نوع نگاه اهل علم به اموری مانند ردّ یا قبول نقش عقل در فهم متون دینی، پذیرش یا عدم پذیرش امکان فهم و تفسیر قران توسط غیر معصوم، ضرورت یا عدم ضرورت دانش اصول موجب شکل‌گیری دو پارادیم اصولی و اخباری می‌شود، و در درون پارادایم اصولی نیز با تفاوت کمی یا کیفی یا ترکیبی برخی عناصر، مکاتب مختلفی شکل می‌گیرد. حال چگونه می‌توان تحقیق درباره یک موضوع پژوهشی را از زوایای مختلف و براساس تئوری‌های مختلف منتفی دانست و آن را تکرار به‌شمار آورد. حتی با فرض اینکه براساس یک پارادایم تحقیقی شکل بگیرد نیز، نمی‌توان ادامه تحقیق در آن بحث را منتفی دانست، ای بسا محققی به‌رغم پژوهش‌های انجام شده به نتایج متفاوتی دست یابد، یا حتی با فرض رعایت اخلاق پژوهش به همان نتیجه پیشتر برسد. به نظر می‌رسد مشکل در انجام پژوهش‌های تکراری نیست، بلکه باید از طریق آموزش‌های لازم، به‌ویژه برای نومحققان و نیز برخی از اساتید راهنما و مشاور، تضمینی در انجام فرایند تحقیق صورت گیرد، و از این طریق به نتایج قطعی‌تر امیدوار بود.
د) نکته اساسی در انجام تحقیق توجه به نقش پیشینه آن و تمایز تحقیق در پژوهش جدید با پژوهش‌های قبلی است. یک پژوهشگر می‌تواند درباره یک موضوعی که قبلاً کار شده مجدداً تحقیق کند، مشروط بر اینکه در بخش پیشینه تحقیق، به‌طور کامل و علمی، آثار قبلی را ذکر نماید و نشان دهد که تحقیقات پیشین نقص‌هایی داشته‌اند.
ه) منطق رشد علم هم با کارهای متعدد و مکمل درباره یک موضوع اتفاق می‌افتد و الّا با صرف اینکه یک موضوع یکبار تحقیق‌شده (ولو آن طلبه موضوع را ذبح کرده باشد) نمی‌شود جلوی انتخاب مجدد آن موضوع و مسئله و تکمیل بحث را گرفت.
زیرا پژوهش به معنی واقعی کلمه فرایند تولید دانش است و حتی زمانی که چند پژوهش از یک روش معین با ابزار معین به نتیجه واحد بیانجامند، (تأکید می‌کنم مشروط بر اینکه فرایند فکر ورزی و جستجوگری در هرکدام از این چند پژوهش کاملاً مستقل باشد،) باز هم در اطلاق پژوهش تکراری به چنین مواردی تردید دارم.
و) بله؛ چنانچه بخواهیم وارد مبحث اولویت‌سنجی تحقیقات بشویم، می‌توانیم امکانات را تقسیم کنیم و بگوییم، این چند پژوهش در اولویت ما نیست، و الا پژوهش تکراری را اساساً پژوهش نمی‌دانم، و از محل بحث نیز خارج می‌دانم.
تاریخ انتشار: 1402/09/23
- برچسب ها:
- پژوهش
- موانع پژوهش
- موضوعات ناب
- هفته پژوهش
- تحقیق
- تولید علم