به گزارش‌ فکرت، دکتر مهدی شجریان؛ استادیار مطالعات عدالت اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در نشستی که به همت آکادمی اخلاق پژوهی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد به موضوع امکان سنجی توجیه اخلاقی حجاب پرداخت.

رفتاری که توجیه اخلاقی ندارد لزوماً قابل توجیه نیست؛ خیلی از حکم‌های فقهی ما این‌گونه هست و توجیه اخلاقی ندارند مثل نماز و حج، توجیهات این‌ها از سنخ توجیهات دیگر است و ممکن است توجیه فقهی، قانونی و... داشته‌باشند. سؤال اصلی که به دنبالش هستیم این است که آیا حجاب به حکم عقل مستقل در شرع رفتاری لازم و ضروری است.

1. پوشش عفیفانه؛ حجاب عرفی امری غالباً کیفی است اما پوشش فقهی امری کمّی است. یعنی کمیّت مشخصی در فقه وجود دارد که اگر از آن کمیّت عبور کنیم ما از دستور شرعی عبور کردیم. در بین فقهای متاخّر مشهور این است که بانوان باید تمام بدن خودشان را بپوشانند جز کف دست تا مچ و گردی صورت و اگر هم کسی از این مرز کمی عبور کند از حجاب شرعی عبور کرده است؛ اما پوشش عفیفانه امری کاملاً کیفی است چون برخاسته از یک ملکه اخلاقی درونی یعنی مسئله عفت، خود مراقبتی و خویشتنداری در امر جنسی است.   

2. ملاک تشخیص پوشش عفیفانه تا حدودی نسبی است اما شاخص پوشش فقهی مطلق است و نسبی نیست. پوشش فقهی یک ملاک مشخص دارد یعنی در تمام جوامع که بررسی کنیم حجاب فقهی یک مرز کمّی مشخص دارد و مطلق است و تغییر نمی‌کند مثلاً آن مقدار حجابی که برای زن مسلمان اروپایی واجب است برای زن مسلمان شیعه ایرانی هم واجب است و پوشش فقهی ملاک مطلق است در تمام زمان و مکان همین است و تغییر نمی‌کند، پس شاخص پوشش فقهی مطلق است و تغییر نمی‌کند اما شاخص پوشش عرفی این مرتبط با فرهنگ‌ها و عرف‌ها متفاوت است. مثل پوشاندن جلوی موی سر، برخی موی سر یا دستشان پیداست این‌ها حجاب فقهی را رعایت نکردند اما با نگاه عرفی نگاه کنیم و با توجه به فرهنگ آن‌ها بسنجیم متوجه خواهیم شد که رفتار آن‌ها بی‎حیایی و خود‎نمایی نیست. در هندوستان میلیون‌ها زن غیر مسلمان وجود دارد این‌ها پوشش سر ندارند و یا دست و پای آن‌ها مشخص است این‌ها پوشش عرفی دارند. گفتنی است در همه‌ی فرهنگ‌ها برهنگی را غیر عفیفانه می‌دانند، هر فرهنگی نسبت به فرهنگ خود تعریفی از پوشش عرفی دارد.

3. پوشش عفیفانه فاقد موارد استثنا است اما پوشش فقهی در حجاب شرعی موارد استثنای فراوانی دارد. در فقه این مقدار از پوشش که مطرح شده موارد استثنای فراوانی دارد. بر محقق پوشیده نیست که حجاب شرعی موارد استثتای فراوانی دارد، یکی از موارد استثتای حجاب شرعی، کنیزان است. طبق فتوای اکثر علما پوشش موی سر بر کنیزان واجب نبوده است. مورد استثنای دیگر که در آیه 60 سوره نور بیان شده‌است؛ زنان بازنشسته می‌باشد یعنی زنانی که نه خودشان رغبت به ازدواج دارند و نه دیگران رغبت ازدواج با آن‌ها دارند یعنی جاذبه جنسی در این‌ها منتفی است. حجاب فقهی بر این زنان واجب نیست. یکی دیگر از موارد استثنا حضور زن در مراسم خواستگاری است، اکثر فقه‌ها فتوا دادند که اگر در مراسم خواستگاری وقتی شرایط به‌صورت عادی فراهم شده و دختر و پسر به‌هم محرم نشدند حکم به وجوب حجاب در اینجا برداشته شده‌است و پسر می‌تواند زیبایی دختر را ببیند. مورد استثنای دیگر این است که نگاه کردن به موی سر زنان اهل کتاب مشکلی ندارد و برخی گفتند که اصلاً حجاب بر زنام اهل کتاب واجب نیست. در فقه اسلامی حجاب شرعی هم استثنایاتی دارد که به‌عنوان محرم از آن یاد شده‌است و خود این محارم نیز سه دسته‌اند، محارم نسبی (نسبت خونی دارند)، سببی (توسط ازدواج این محرمیت شکل گرفته است) رضاعی (به سبب شیر خوردن یک کودک محرمیت ایجاد شده‌است) بنابراین حجاب یک واجب فقهی استثنائات متعدد دارد. اما پوشش عفیفانه استثنا ندارد.

4. حجاب فقهی مختص بانوان است اما حجاب عرفی فرا جنسی است و حد و مرز ندارد و هم مختص بانوان است و هم مردان، وقتی به عقل مستقل مراجعه می‌کنیم و از حجاب عرفی سخن می‌گوییم عقل بین زن و مرد تفاوتی قائل نمی‌شود همان طور که زنان موظف به رعایت پوشش عفیفانه هستند این امر متوجه مردان نیز هست و جنسیت در اینجا معنا ندارد و بر اساس حکم عقل این وظیفه اخلاقی بر دوش زنان و مردان است. اما وقتی مراجعه می‌کنیم به حکم فقهی، پوشش واجبی که مطرح است مختص زنان است و پوشش واجب بر مردان پوشاندن شرمگاه است که عرفی هم هست اما بر زنان پوشاندن کل اندام بدن است جز گردی صورت و وجه الکفین است.

آیا پوشش عرفی و عفیفانه توجیه اخلاقی دارد؟

ابتدا عقل نظری وارد میدان می‌شود مصالح فراوانی برای پوشش عفیفانه ذکر می‌کند و در ادامه مفاسد فراوانی نیز برای برهنگی ذکر می‌کند. در گام بعدی عقل عملی وارد میدان می‌شود مشخص می‌کند پوشش عفیفانه بایسته‌است. در همه‌ی دنیا حد و مرزی برای پوشش بیان شده‌است و برهنگی کامل تجویز نشده است یا دست کم در عرف اجتماعی امری قوی تلقی می‌شود اما در کشورهای اروپایی برخی از این عبور کردند و در کشورهای غیر مسلمان نیز برخی متعهد به پوشش هستند و دلیل این است که پوشش عفیفانه از منظر آن‌ها توجیه اخلاقی دارد و می‌توان با عقل مستقل از کتاب و سنت و فرا روی از آیین‌ها و دستورات دینی بررسی کرد.

مصلحت‌هایی که پوشش عفیفانه آن‌ها را تأمین می‌کند چه چیزهایی هستند، این مصلحت‌ها نوعی نیستند و شخصی نیستند به عمومیّت افراد جامعه تلقی می‌شود.

به‌صورت کلی پوشش عفیفانه مصلحت‌هایی دارد، مصلحت‌های فردی (متوجه فردی است که پوشش عفیفانه را رعایت کرده است) دوم مصلحت‌های خانوادگی است (مصلحت‌هایی که در بین خانواده و شکل گیری آن نمود پیدا می‌کند) مصلحت‌های اجتماعی (در اجتماع مشخص می‌گردد). مصلحت فردی یعنی بی نیازی و قناعت در نیاز جنسی است، برهنگی انسان را از آرامش جنسی خارج می‌کند، کسی که هر روز با برهنگی جنسی مواجه شود دچار میل جنسی افسار گسیخته می‌شود و این میل جنسی آرامش درونی او را از بین خواهد برد.

دسته دوم مسائل خانوادگی است، اهمیت مسائل خانوادگی به‌مراتب اهمیت بیشتری دارد اگر در جامعه‌ایی پوشش عفیفانه رعایت نشود نهاد خانواده با تزلزل مواجه می‌شود. اگر بی‎عفتی و بی‎حیایی باشد استمرار خانواده از بین می‎رود چون اگر زن و مرد هر روز با صحنه‌های برهنگی از زنان و مردان مواجه شوند میل جنسی آن‌ها در خانواده تأمین نخواهد شد و به‌دنبال تنوع طلبی خواهند رفت و این موارد قابل انکار نیست و باعث از بین رفتن نهاد خانواده خواهد شد.80 در صد شرکت‌کننده‌ها در یک نظر سنجی معتقد بودند که بزرگ‌ترین معضل در جوامع غربی خانواده است و اذعان دارند که نهاد خانواده در حال از بین رفتن است و آزادی جنسی این نهاد مقدس را تهدید می‌کند.

در لایحه سوم یعنی مصالح اجتماعی هم پوشش عفیفانه وجود دارد و اگر در این اجتماع پوشش عفیفانه رعایت شود این جامع شاداب و پویا خواهد شد و فساد از نیروی کار در این جامع از بین می‌رود. جامعی که در آن پوشش عفیفانه نیست و در آن آزادی جنسی وجود دارد و مردم تنوع طلب هستند این جامعه بسیار آسیب‌پذیر هست و دشمنان این جامعه را به هر سمتی که بخواهند می‌کشانند. خیلی‌ها معتقدند که هدف دشمن از هدف گرفتن پوشش عفیفانه همین از بین بردن عفّت در جامعه و آن را به‌سمت دلخواه خود بردن است. آن‌ها زن ایرانی را بی عفت می‌خواهند و می‌خواهند جامعه را از دین عبور دهند و فصل جدید بی دینی برای آن محیا کرد. نتیجه بحث این است که حجاب به معنی پوشش عفیفانه توجیه اخلاقی دارد و این جواب سؤال اول می‌شد.

تاریخ انتشار: 1402/09/07