رسانه فکرت | سیدمحمدجعفر رضوی، نویسنده و پژوهشگر

شکی نیست که بخش قابل توجهی از جهت‌گیری‌های مردمی در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برگرفته از رویکرد نخبگان است و بسیاری از طیف‌ها و قشرهای جامعه با تأثیرپذیری از نخبگان، رویکرد نخبگان جامعه را می‌پذیرند.

به این دلیل نخبگان یک طراز مهم در شکل‌دهی جامعه به حساب می‌آیند، سؤال اساسی در اینجا این است که نهادها در تربیت و شکل‌گیری نخبه طراز چه نقشی دارند؛ آیا در هنگام کنشگری غیرمعقول نخبگان باید بستر تربیتی آنان را واکاوی کرد؟

در نظام اسلامی، اصل تربیت و شکل‌گیری آن در خانواده صورت می‌گیرد و در کنار خانواده این نهاد مسجد است که تربیت اجتماعی را شکل می‌دهد، یعنی کودکان و جوانان، آموزه‌های پایه را از خانواده یاد می‌گیرند و پس از آن با حضور در مسجد، پرورش اجتماعی می‌یابند.

در ایران قبل از انقلاب، ایجاد نظام آموزشی جدید که مبتنی بر نظام آموزشی غرب بود موجب ایجاد مدارسی شد که تربیت و پرورش را از خانواده به مدرسه منتقل کرد؛ لذا تربیت نخبگان نیز از خانواده و مسجد به مدارس واگذار شد.

پس از انقلاب اسلامی، مدارس و مساجد به عنوان دو کانون مرکزی، محل فعالیت مردم انقلابی شد، کسانی که فعالان اصلی انقلاب بودند در مدارس و مساجد به مسأله آموزش جوانان و نوجوانان اهتمام ورزیدند، آموزش براساس آموزه‌های دینی در خانواده وجود داشت و جوانان و نوجوانان در مدارس و مساجد با نگاهی انقلابی رشد یافتند.

با پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوره سازندگی، رویکرد آموزش و پرورش تغییر یافت و به یک نهاد آموزش محور تغییر روش داد؛ به مرور، انجمن اولیا و مربیان، معاونت پرورشی و معلم قرآن در مقطع ابتدایی، از ساختار مدارس حذف شد.

نتیجۀ اولیۀ این رویکردِ آموزش محور، اهمیت یافتن آموزشگاه‌های کنکور در بین خانواده‌ها بود، آموزشگاه‌هایی که تنها خانواده‌های متمول امکان استفاده از آنها را داشتند و عاری از پرورش و نگاه تربیتی بودند، این موج در زمانی شکل می‌گرفت که تمول اقتصادی با روشنفکر مزاجی و دور شدن از انقلابی‌گری ممزوج شد؛ یعنی کسانی که از تمول اقتصادی برخوردار شدند به مرور از ارزش‌های انقلاب فاصله گرفتند و تحصیلات عالیه با دوری از دیانت همراه شد.

در زمانی که نهادهای آموزش محور، اقشار متمول را برای ورود به دانشگاه‌ها به سمت خود می‌کشاندند و اقشار کم درآمد بهره‌ای از آنها نداشتند، نهادهای انقلابی که در امر آموزش مشارکت داشتند به ضعف گراییدند؛ کانون‌های فرهنگی مساجد تضعیف شدند، هیأت‌ها، صرفاً مذهبی شدند و آموزش و پرورش عادی نیز کم‌کم از انقلابی‌گری فاصله گرفت.

خانواده‌ها که رشد فرزندان خود را تنها در قبولی در کنکور و ورود به دانشگاه می‌دیدند، پاسخ نیاز خود را از نهادهای مذهبی چون مسجد و هیأت دریافت نکردند و به سمت آموزشگاه‌ها و نهادهایی که انقلابی نبودند کوچ کردند؛ نتیجه این حرکت آن شد که دیگر در میان قبول‌شدگان دانشگاه‌های درجه یک کشور، اثری از خانواده‌های کم برخوردار اقتصادی یافت نشد، خانواده‌هایی که وارثان انقلاب هستند.

فرآیندی که در بالا به آن اشاره شد، موجب شد مجموعه‌ای از نخبگان شکل گیرند که برآمده از نظام سرمایه‌داری و آموزشِ فاقد پرورش بوده‌اند و با پیچیده تر شدن کنکور و اثر گذاری بیشتر آن بر تعداد آنها افزوده شد؛ لذا نخبگانی که در نهادهای انقلابی رشد یافته بودند در بسیاری موارد از جمله در دانشگاه‌های شاخص در اقلیت قرار گرفتند.

این مسئله موجب شد نخبگان همراه با انقلاب در مقابل مجموعه‌ای- که هر روز در حال بزرگتر شدن است- و نخبگان آن برآمده از دهک‌های دهم و نزدیک به آن هستند، اثرگذاری خود را از دست بدهند، بخشی از نخبگان رشد یافته در گفتمان انقلابی نیز تحت تأثیر جریان مقابل در آن هضم شدند؛ به مرور در دانشگاه‌های شاخص، نخبگی با مخالفت با ارزش‌های انقلاب به هم نزدیک شدند.

هرچند جریان نخبگی همراه با انقلاب هنوز هم از اکثریت برخوردار است؛ اما در روندی قرار گرفته است که استمرار آن با همین شیب کنونی به قرار گرفتن آنها در اقلیت منجر خواهد شد.

کنشگری غیر معقول امروز نخبگان برآمده از نظام آموزشیِ آموزش محوری است که در آن تربیت حذف شده، نهادهایی که در امر پرورش حضور جدی داشته اند یا حضور ندارند یا حضور آنها به اندازه‌ای کمرنگ و بی اثر است که نخبگان رغبتی به آنها ندارند.

بخش دیگری از این کنشگری به جنگ شناختی موجود باز می‌گردد که با ارزشمند تلقی شدن غیر انقلابی‌گری و مساوی شدن تحصیلات عالیه با ضدیت با ارزش‌های دینی موجب شده است طیف نخبگان برآمده از اقشار متمول- که امروز اکثریت قبول‌شدگان دانشگاه‌های شاخص را به خود اختصاص داده‌اند- به نقطه مقابل انقلابی‌گری عزیمت کنند و نخبگانی که در ساختار انقلابی شکل گرفته‌اند اثرگذاری خود را از دست داده، در آینده‌ای نه چندان دور در اقلیت قرار گیرند.

تاریخ انتشار: 1401/09/15