رسانه فکرت | حسن ابوطالبی، استاد سطوح عالی حوزه، دانشجوی دکتری تاریخ تشیع

شناخت حقیقیِ فضائل و مقامات معصومین جز از زبان پاک خود ایشان ممکن نیست و نتیجه صحیح و مطلوبی نخواهد داشت، از این رو وجود مبارک امام‌جواد (ع) در زیارتی نورانی، گوشه‌ای از عظمت و مقامات، مادر بزرگوارشان حضرت صدیقه طاهره فاطمه‌زهرا (س) را بیان فرموده و راهی را برای شناخت بهتر حضرتش به روی‌مان گشوده‌اند.

این زیارت‌نامه شریف در کتب بسیار معتبری همچون: المزار شیخ مفید، تهذیب الاحکام و مصباح المتهجّد شیخ طوسی، جمال الاسبوع سید بن طاووس، وسائل‌الشیعه شیخ حر عاملی و بحارالانوار علامه مجلسی، آمده است.

عصاره و خلاصه این زیارت‌نامه در سه فراز قابل طرح است:در فراز نخست به معرفی حضرت زهرا (س) پرداخته شده‌است؛ در فراز دوم نسبت خودمان را با حضرت و پدر و همسر بزرگوارشان به‌عنوان وصی رسول خدا بیان کرده است و در بخش آخر هم مسألت و درخواستی از سیده النساء العالمین (س) آمده است.

این زیارت‌نامه از نکات ارزشمندی برخوردار است:

نکته اول: اینکه این زیارت، تنها زیارتی است که با خطاب آغاز شده، برخلاف زیارت‌نامه‌های دیگر که با سلام آغاز می‌شوند.در توضیح علت این تفاوت باید توجه داشت که شرط هر عبادتی از جمله زیارت، معرفت است و اگر کسی شخصیت بانوی دو عالم حضرت زهرای مرضیه (س) را به‌درستی بشناسد، نه اینکه فقط مادر امامان معصوم (ع) را شناخته، بلکه اُم ابیها را هم شناخته‌است و کسی که اُم و ریشه را بشناسد، همه‌چیز را خواهد شناخت.معنای‌ام الائمه روشن است که تمام امامان و جانشینان رسول‌الله (ع) فرزندان حضرت هستند، ولی پدر به‌عنوان والد مطرح است نه مولود و امّ نسبت به اولاد قابل‌تصور است نه والدین؛ اما یکی از معانی امّ، عبارت است از مرجع و منبع رجوع و میزان و معیار تشخیص متشابهات و علت اینکه قرآن کریم از آیات محکمات به اُم الکتاب تعبیر کرده نیز همین است، زیرا متشابهات قرآن را باید به آنها ارجاع داد.

بر اساس این حقیقت، اگر ما در سیره هر کدام از معصومین دیگر دچار سرگردانی و سؤالاتی شدیم یا شبهات و تناقضاتی را مشاهده کردیم، باید به سیره حضرت زهرا (س) مراجعه کنیم، چرا که ایشان به‌منزله اُم، ریشه و محکمات سیره معصومین (ع) هستند. بنابراین اگر کسی بخواهد بداند، صلح حسنی (ع) باید انجام شود یا قیام حسینی (ع) یا اینکه بداند، چرا حضرت موسی بن جعفر (ع) در زندان خلیفه عباسی است و امام‌رضا (ع) ولیعهد خلیفه عباسی؟ باید به اُم رجوع کرد، که این خود حدیث مفصلی است که از این مجمل بر نمی‌آید و ان شاء‌الله در مقالی دیگر به آن پرداخته خواهد شد. خلاصه اینکه اگر کسی حضرت صدیقه طاهره (س) را شناخت، همه معصومین (ع) را شناخته‌است؛ به همین دلیل این زیارت، ابتدا با خطاب آغاز شده‌است و بعد از خطاب، سلام‌هایی می‌آید.

نکته دوم: در رابطه با سؤالاتی است که پیرامون این زیارت‌نامه مطرح می‌شود، در فراز اول زیارت می‌خوانیم: «یا ممتحنه؛ ای بانوی مورد امتحان واقع‌شده.» در اینجا سؤالاتی مطرح می‌شود:
چه کسی ایشان را امتحان کرده است؟ در جواب گفته‌می‌شود: خداوندی که تو را آفرید «امتحنکِ الله الذی خلقکِ»؛
این امتحان در چه زمانی بوده است؟ گفته‌می‌شود، قبل از اینکه تو را خلق کند «قبل أن یخلقکِ»؛
نتیجه امتحان چه شد؟ می‌گوید، تو را بر امتحان صابره یافتند «فوجدکِ لما امتحنکِ صابره».
اما مهم‌ترین سؤال که نیاز است تا بیشتر به آن پرداخته شود، این است:
امتحان قبل از خلقت چگونه متصور است؟

با نگاه به آیات قرآن کریم و برخی از فرازهای زیارت جامعه کبیره، پاسخ این سؤال روشن خواهد شد؛ قرآن کریم، خلقت انسان را در دو مرحله بیان می‌کند؛ در سوره مبارکه مؤمنون آیه 14 می‌فرماید: «ثمَّ أنشأناه خلقاً آخَر» (و برای انسان خلق دیگری را ایجاد کردیم) از این رو طبق این آیه شریفه انسان از دو مرحله خلقت برخوردار است، خلقت فطرت، و خلقت طینت.

از طرفی در فرازی از زیارت جامعه کبیره، ما شهادت می‌دهیم: «أشهد أنّ هذا سابق لکم فی ما مضی و جار لکم فی ما بَقِیَ و أنّ أرواحَکم و نور کم و طینت کم واحِدَه، طابَت و طَهُرَت بعضُها مِن بعض» در این فراز، صحبت از ارواح و نور و بعد سخن از طینت می‌شود که این همان دو مرحله بودن خلقت حضرات معصومین (ع) را نشان‌می‌دهد و در جایی دیگر به وضوح اشاره می‌کند که: «خلق کم الله أنواراً؛ خداوند شما را نورهای‌ی خلق کرد.»
این نورها کجا بودند؟ پیرامون عرش الهی «فَجَعَلَکُم بِعَرشِهِ مُحدِقین» تا زمانی که خدا بر ما به‌واسطه شما، منت گذاشت «حتّی مَنَّ علینا بِکُم»
پس شما را در خانه‌هایی قرار داد که به اذن الهی، رفعتی داشتند و اسم خدا در آنها ذکر می‌شد: «فَجَعَلَکُم فی بُیوتٍ أذِنَ الله أن تُرفَع و یُذکَرَ فیه اسمُهُ» (نور/36)

 اینکه آن انوار پیرامون عرش چگونه باید در این بیوت قرار بگیرند؟ اینجاست که همان «أنشأناه خلقاً آخر» اتفاق می‌افتد و «طینت کم» محقق می‌شود؛ یعنی بعد از أرواحکم و نور کم، طینتکم شکل می‌گیرد؛ در متن زیارت‌نامه، کلمه خلقت را هم با فعل ماضی و هم با فعل مضارع مشاهده می‌کنیم و این یعنی (إمتحنکِ الله الذی خلقک) به‌لحاظ خلقت نوری و «قبل أن یخلقک» به‌لحاظ خلقت طینی.

از همین جا می‌شود گفت که حدیث شریف ثقلین و عبارت «لَن یَفتَرِقا»، اشاره به عدم افتراق قرآن و اهل‌بیت (ع) از یکدیگر دارد، زیرا هر دو نور بوده‌اند؛ در سوره مبارکه طور، عباراتی همچون بیت معمور و سقف مرفوع، اشاراتی هستند که نشان‌می‌دهد، قرآن کریم به‌صورت نوری بوده که با نزول و پایین آمدن در قالب الف، لام، میم، حروف، کلمات و جملات، قرار گرفته است.

اهل‌بیت (ع) نیز نوری بوده‌اند که در قالب بشری و خلقت طینی به زمین فرستاده‌شده‌اند؛ «قل إنَّما أنا بَشَرٌ مثل کم یوحی إلیَّ...» (کهف/110)
بنابراین روشن است که در بازه زمانی بین خلقت اول (خلقت نوری) و خلقت دوم (خلقت طینی) یعنی قبل از نزول حضرت زهرا (س) به زمین، این امتحان الهی واقع‌شده است.

سؤال دیگر این است که این امتحان چه بوده است؟
از نتیجه امتحان می‌توان به محتوای این امتحان الهی راهی پیدا کرد و مسأله را روشن کرد؛ اینکه در فرازی می‌فرماید: «فوجدک لما امتحنک صابره» مشخص می‌کند که محتوای این امتحان در رابطه با صبر بوده است، ولی باید دید کدام نوع صبر در اینجا مورد آزمایش قرار گرفته است؟

با توجه به روایات، صبر در سه جا مطرح شده‌است:

صبر در برابر عبادت؛ این نوع از صبر برای حضرات معصومین و حضرت صدیقه طاهره (س) متصور نیست، چرا که ایشان به قدری مشتاقانه عبادت می‌کردند و به نماز می‌ایستادند که به گفته حسن بصری، پاهای آن بزرگوار از ایستادن در محراب عبادت، ورم می‌کرد؛ در واقع عبادت معصومین، نه عبادت تجار است و نه عبادت بندگان، بلکه عبادت احرار و آزادگان است. بنابراین کسانی که حلاوت و شیرینی ذکر خدا را در وجودشان دارند «أذقنی حلاوه ذکرک»، صبر در برابر عبادت برای آنها هرگز متصور نمی‌شود، در نتیجه معنای صبر در اینجا صبر در برابر عبادت نیست.

صبر در برابر معصیت؛ این نوع از صبر را هم در رابطه با اهل‌بیت (ع) نمی‌توان تصور کرد، زیرا ایشان دارای مقام عصمت بوده و به فرموده قرآن کریم از هرگونه رجس و آلودگیِ گناهان، پاک و مطهرند؛ «إنّما یُریدُ الله لِیُذهِبَ عنکم الرِّجسَ أهل البیت و یُطَهِّرَکُم تَطهیراً» (احزاب/33)

صبر در برابر مصائب و بلاها؛ این نوع از صبر، همانی است که در رابطه با حضرات معصومین (ع) و حضرت زهرا (س) متصور است، زیرا به تعبیر قرآن، خداوند متعال، ربوبیت خودش را در خلقت دوم به‌شکل شهودی به همه حضرات نشان داده و ایشان نیز، ربوبیت الهی را می‌پذیرند؛ «و أشهدهم علی أنفسهم ألستُ بِرَبِّکُم، قالوا بلی» (اعراف/172) به‌بیان ساده‌تر، حضرت زهرا (س) همه مصائب را شهود کردند و وقتی همه ابتلائات را دیدند «فوجدک لما امتحنک صابره» در واقع این نوع از صبر در دلِ آن امتحان‌های شهودی، سنجیده و یافته شده‌است.

اینکه حضرت صدیقه طاهره (س) 9 سال را در خانه رسول خدا و 9 سال را در خانه وصی رسول خدا (ص) زندگی کنند و سراسر این زندگانی پر از مصائب باشد، همان ربوبیت است که حضرت آن را قبول کرده‌اند. ایشان در سال پنجم بعثت و در اوج آزار و اذیت‌های کفار و مشرکین مکه، نسبت به پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان متولد می‌شوند؛ پنج ساله بودند که داغ و فراق مادر بزرگوارشان حضرت خدیجه کبری (س) را می‌بینند.

محاصره در شعب ابی‌طالب (ع) و آثار و فشارهای اقتصادی، هجرت ایشان از مکه و جایی که ریشه آباء و اجدادیشان آنجاست، به شهر مدینه‌ای که هیچ نسبتی با آن نداشتند، تشکیل حکومت اسلامی و جنگ‌های طولانی «فی مواطنَ کثیره» (توبه/25) و هشتاد جنگی که در این مدت اتفاق افتاد و در غالب این جنگ‌ها، پدر و همسر ایشان، فرمانده و سردار و علمدار بودند که این رفت و آمده‌ای فراوان و نگرانی‌های ناشی از آن، گوشه دیگری از مصائب‌شان است.

فشارهای اقتصادی خانواده به‌گونه‌ای که در خانه ایشان تا سه روز هم غذایی نبوده «و یطعمون الطعام علی حبّه مسکیناً و یتیماً و أسیراً» (انسان/8) دیدن داغ تمامی برادران و خواهرانشان (از فرزندان پیامبر (ص) تنها کسی که بعد از رحلت ایشان حیات داشتند، حضرت زهرا (س) بودند)، داغ و فراق پدر بزرگوارشان که به تعبیر خود حضرت، اوج مصائبشان است، شهادت فرزندشان حضرت محسن (ع) هتک حرمت‌ها، هجمه‌ها به بیت ایشان و آن همه صدمات، اذیت و آزارها نسبت به ساحت مقدس حضرت، غصب خلافت، غصب فدک، و همه آن مصائب که در مدت هفتاد و پنج‌روز یا نود و پنج‌روز بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) اتفاق افتاد، گوشه‌ای از مصائب مادر سادات است.

بانویی که حتی از مصائب و ابتلائات بعد از خودشان نیز آگاه شدند، چرا که ایشان به تعبیر عبارت «السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ» (من لا یحضره الفقیه / ج‌2 / 573) «محدّثه علیمه» بودند و حضرت جبرئیل بعد از رحلت رسول خدا (ص) ایشان را به همه اخبار و حوادث آینده خبر داده و حضرت امیرمؤمنان علی (ع) همه آن اخبار را املاء فرمودند.

اخباری که در آن انواع مصائب که بر امیرالمؤمنین (ع) امام مجتبی (ع) حضرت سید الشهدا (ع) زینب کبری (س) و همه ائمه (ع) تا غیبت امام‌زمان (عج) اتفاق‌افتاده، ذکر شده، تا آنجا که حتی از مصائب و ابتلائات همه شیعیان و محبین‌شان نیز تا روز قیامت مطلع شده‌اند و حقیقتاً این بانو چگونه انسان با عظمت هستند که می‌بایست تحمل این همه مصائب را داشته‌باشند؟

همچنین در این زیارت‌نامه شریف می‌خوانیم: «فوجدک لما امتحنک صابره» (خداوند، شما را در همه این امتحانات و ابتلائات صابره یافت) بنابر این روشن است که شخصیت و مقام حضرت صدیقه طاهره (س) اسوه و الگوی صبر و استقامت است و ایشان در این هجده سال از عمر شریف و با برکت‌شان برای کل بشریت تا آخر تاریخ، درس ماندگار صبر را به‌عنوان رأس الایمان، تعلیم فرمودند، چرا که اگر کسی نود و نه درصد ایمان داشته‌باشد، ولی صبر نداشته‌باشد؛ به تعبیر روایت امام‌صادق (ع) همچون بدنی است که همه اعضا و جوارح آن سالم است، اما سر ندارد.

تاریخ انتشار: 1401/10/03