رسانه فکرت | مجتبی عباسی، نویسنده و پژوهشگر

مسائل سیاسی و تحولات اجتماعی، پدیده‌هایی چند وجهی هستند که فهم آنها نیازمند بررسی‌های عمیق و تحلیل متغیرهای مختلف است؛ حال آنکه تقلیل دادن و فروکاست آنها به موارد جزئی به‌معنای نگاه تک‌بعدی، تک‌علت دیدن مسائل و توجیه‌گری است که نتیجه ناقص و خلاف واقع را نیز در پی خواهد داشت؛ هرچند استفاده از این دیدگاه جهت عبور از جزء به‌کل، سناریوسازی و مقصریابی در عرصه‌های مختلف، شایع بوده و مبنای کنش اجتماعی قرار گرفته است؛ اما زمانی بغرنج و مشکل‌ساز می‌شود که در قالب ادبیات دینی به رفتارهای متناقض، فرار از پاسخ‌گویی، سیاه‌نمایی، ترویج ناامیدی، اتهام‌زنی یا اغتشاش و حتی توجیه محاربه علیه نظام اسلامی می‌پردازد.

در مقابل رویکرد تقلیل‌گرایانه، تنگ‌نظرانه و تجزیه محور، نگاه کلان و کل‌گرا قرار دارد که معتقد است مطالعه جامع پدیده‌ها با تجزیه آنها ممکن نیست، در عوض باید همه‌چیز را در رابطه با کل یا مجموع اجزای آن درک کرد؛ به‌عنوان نمونه طب کل‌نگر به‌جای تمرکز بیش از حد روی جسم و علائم منفرد، سعی می‌کند بر ارتباطات بین ذهن (روح) و بدن تأکید کند و به‌جای درمان‌های جزئی و ناکارآمد «کُلِ فرد» را درمان کند.

کل‌گرایی در مباحث علوم اجتماعی در مخالفت با فردگرایی تعریف می‌شود و نگاه کل‌گرا بر آن است که طبیعت و جامعه «کل‌های ارگانیک» هستند که نمی‌توان از طریق تجزیه، اجزای آنها را فهم کرد؛ هرچند محبوبیت کنونی فردگرایی در فلسفه اجتماعی، سیاسی و اخلاقی غرب ناشی از ویژگی سودجویانه و لذت‌محور است که بر یک دیدگاه «فرو اجتماعی» درباره انسان استوار است؛ اما اصلی‌ترین موضوعی که هر مکتب دینی و فلسفی به آن می‌پردازد، ماهیت انسان و کمال اوست و مکاتب مختلف، نگرش‌های گوناگونی نسبت به این موضوع دارند.

کل‌گرایی در الگوی اسلامی غایت محور، همراه با واقع بینیِ آرمان‌گرایانه است، بدین سبب در عین توجه به غرض معنوی و نیل به کُل از همسویی و همگرایی اجزا همچون تلاش گروهی و فعالیت هماهنگ و مختص اندام بدن در راستای هم‌افزایی و همیاری حیات جسمی و روحی انسان، غفلت نکرده‌است؛ از این‌رو در دیدگاه ادیان آسمانی به‌ویژه اسلام، معرفت‌شناسی اسلامی، فهم یکپارچه از جهان، ماهیت انسان و رشد متعادل تمام ابعاد وجودی او لحاظ شده‌است.

در الگوی اسلامیِ کلان‌نگر، امیرالمومنین‌علی (ع) جامع اضداد است، زاهدی حکیم و بردباری بی‌باک، شجاعی عبادت‌گر و تهیدستی بخشنده؛ کسی که قدرت دارد در شرایط متفاوت و متضاد، رویکرد مناسب و صحیح را اتخاذ کند؛ در برابر ظالمان و مستکبران، قاهر و سخت باشد و در مقابل یتیمان، نرم و مهربان؛ زمانی به‌جهت رعایت مصالح اسلام در برابر هجوم به‌خانه‌اش، زبان بر کف می‌گیرد و سکون اختیار می‌کند؛ اما همان امیرمنان علی (ع) در برابر جسارت نبش قبر، دستمال زرد بر سر بسته و فریاد «لَأَسْقِیَنَّ الْأَرْضَ مِنْ دِمَائِکُمْ» سر می‌دهد.

این همان علی است «اشدّاء علی‌الکفّار و رحماء بینهم»؛ ببینید؛ این دو خصوصیت در امیرالمؤمنین، چطور زیبایی‌ای را به وجود می‌آورد! انسانی با آن ترحّم و با آن رقّت، طاقت نمی‌آورد و دلش نمی‌آید که یک بچه یتیم را غمگین ببیند؛ می‌گوید تا من این بچه را نخندانم، از این‌جا نخواهم رفت، آن وقت آن‌جا در مقابل آن انسان‌های کج‌اندیشِ کج‌عمل که مثل کژدم به هر انسان بی‌گناهی نیش می‌زنند می‌ایستد و چهارهزار نفر را در یک روز و در چند ساعتِ کوتاه از بین می‌برد. ^{(بیانات رهبر معظم انقلاب_ ۱۳۷۵/۱۱/۱)}

هرچند در میان دیدگاه‌های ناکارآمد و غیرپاسخگو نسبت به پدیده‌ها از سهل‌گیری‌های شل و ول مسیحیت گرفته تا سختگیری‌های بی‌حد و مرز یهودیت، وجه غالب فرهنگ امروز دنیا، اندیشه‌های سکولاریستی مبتنی بر نگاه تک‌بعدی به انسان است؛ اما در این بین، تنها دینِ میانه و حد واسط با الگوی پرهیز از افراط و تفریط و توجه به ابعاد دنیوی و اخروی انسان، اسلام است.

تاریخ انتشار: 1401/10/02